Onze Taal. Jaargang 70

Vroeger was het niet beter
Het aantal fouten in de krant is juist sterk gedaald

Joop van der Horst - hoofddocent Historische Taalkunde, Katholieke Universiteit Leuven

Is het waar dat er tegenwoordig meer fouten in de krant staan? En komt dat inderdaad doordat de corrector is ingeruild voor een spellingchecker? Historisch taalkundige en krantenlezer Joop van der Horst reageert op het betoog van Hans van den Heuvel en komt tot heel andere conclusies.

Zo iemand als Hans van den Heuvel, dat is een zegen voor onze taal in het algemeen en voor de Helmondse pers in het bijzonder. Die met een beetje humor, en zelf met een goeie pen, jongere medewerkers bij de krant gestaag achter hun vodden zit. Het is daarbij nauwelijks van belang of we al zijn opinies delen; veel belangrijker is het dát er steeds weer opnieuw aandacht gevraagd wordt voor taal, formulering en woordkeus. Stellig zullen sommigen ter redactie hem een zeikerd noemen, maar over tien of twintig jaar zullen ze er anders over denken. Die goeie ouwe tijd, toen Van den Heuvel hier nog rondliep: toen was er nog aandacht voor taal. En wellicht zonder het te beseffen hebben ze erg veel van hem geleerd. Van den Heuvel heeft in mij een aanhanger en bewonderaar. Alleen op één punt denk ik dat hij de plank radicaal misslaat. Namelijk als hij meent dat het vroeger beter was.

Niveau stijgt

Je hoort die mening wel vaker, dat er tegenwoordig meer fouten in de krant staan. Ik verbaas me daar altijd over, en schrijf de vergissing hieraan toe dat men

[p. 7]

zelden een krant uit 1960, 1950 of 1930 meer ziet. Wie oudere kranten opslaat, ontdekt dat er juist veel ten goede is veranderd. De lat wordt steeds hoger gelegd, uiteraard met vallen en opstaan, maar het gemiddelde niveau stijgt nog steeds. Mede dankzij mensen als Van den Heuvel.

Hoe ze het bij de krant doen, weet ik niet. Ik heb daar nooit gewerkt. Maar ik ben een krantenlezer, zo te zien net een paar jaar langer dan Van den Heuvel, en wat meer is: ik zie ook geregeld oudere kranten. Kranten van voor mijn tijd, zogezegd, maar die zijn in bibliotheken en archieven genoeg te vinden. Ik heb dus geen mening over het journalistieke ambacht, maar wel over het product. En die krant is anno 2000 in ongeveer alle opzichten onvergelijkbaar veel beter dan die van een halve eeuw geleden.

In welke opzichten? Om te beginnen natuurlijk op het gebied van typografie en opmaak. Oudere krantenpagina's zijn veelal een doolhof, waarin de lezer pas na geruime tijd studeren het belangrijkste nieuws vindt. Ik ben geen voorstander van grote foto's in de krant, maar het lijkt me buiten kijf dat ook zij bijdragen tot de toegankelijkheid. Een moderne krant wil gelezen worden; alles straalt dat uit. Door de overzichtelijker opmaak heeft de lezer, desgewenst, in een mum van tijd het belangrijkste gezien. Het is een van de punten waarop internet en televisiejournaal het altijd verliezen van de krant. Ik besef dat de moderne techniek zo'n opmaak pas goed mogelijk heeft gemaakt, maar die wordt dan ook met veel succes toegepast.

Hoongelach

Wellicht de meeste vooruitgang is geboekt in de opbouw van een artikel. Kijk eens naar dit berichtje uit de jaren vijftig, van kort na de watersnoodramp. Het is nogal willekeurig gekozen; het is in feite het enige dat ik op dit moment in mijn werkkamer bij de hand heb.

Aangedrongen op afsluiting van de zeegaten
De Nederlandse Vereniging voor Landaanwinning heeft een telegram gestuurd aan de president van de raad van ministers, waarvan een afschrift is gezonden aan het ministerie van Verkeer en Waterstaat.
De inhoud luidt: ‘De Nederlandse Vereniging voor Landaanwinning, rekening houdend met de mogelijkheid, dat de omvang van watersnoodrampen als de huidige aanmerkelijk beperkt kan worden door afsluiting van zeegaten in het Zuidwesten des lands en door landaanwinning op grote schaal in de Waddenzee en elders in het Noorden des lands, dringt er bij de regering op aan, de besluitvorming hiertoe en de noodzaklijk voorstudie zovel mogelijk te bespoedigen.’

Je moet bepaald eens oude kranten inzien om te beseffen dat zoiets onnozels echt niet meer voorkomt: domweg dat telegram overnemen. Menig bericht in een kwaliteitskrant van vijftig jaar geleden zou vandaag de dag al sneuvelen bij een eerstejaarsstudent van de journalistenschool. Wie nu met bovenstaand stukje kopij afkomt, wordt ter redactie met hoongelach ontvangen. Toch zijn dergelijke stukken in vroegere kranten volstrekt geen uitzondering. Eerder regel.

Een corrector op de zetterij, in de jaren dertig.
Foto: Spaarnestad Fotoarchief

Opleidingsniveau

Maar Van den Heuvel lijkt eigenlijk iets anders op het oog te hebben. Onder andere zaken waarvoor een corrector vroeger zulk heilzaam werk verrichtte, als we hem mogen geloven. Maar ik geloof daar dus geen biet van. In mijn piepklein en volstrekt willekeurig gekozen krantenstukje uit 1954 is het meteen al

Weet u wat het grote voordeel van een spellingchecker is? Dat hij nooit even pissen is, of behoefte heeft aan een sigaretje.

raak: ‘noodzaklijk’ en ‘zovel mogelijk’. Vroeger krioelden de kranten van dat soort ontsporingen. Niet erg, welnee, helemaal niet erg. Maar 't is mooi meegenomen dat dergelijke foutjes in een hedendaagse krant zijn afgenomen tot maar een fractie van hun vroegere aantallen, en nu zonder corrector. Weet u wat het grote voordeel van een spellingchecker is? Dat hij nooit even pissen is, of behoefte heeft aan een sigaretje. Het kan zijn dat die functionaris vroeger de enige was op de hele redactie die wist dat een ton

[p. 8]

ijzer 1000 kilo weegt en een ton geld 100.000 gulden telt. Maar vandaag de dag zijn er waarschijnlijk meer collega's die het weten, want het opleidingsniveau ligt intussen een stuk hoger. Dat er op de Helmondse redactie desondanks nog steeds een rondloopt die het niet weet, we geloven Van den Heuvel op zijn woord. Ik schrik daar niet van.

Dan de afbreekfouten. Staan er tegenwoordig meer afbreekfouten in de krant? Van den Heuvel heeft het er niet over, maar velen menen van wel. 't Is een interessante stelling, maar vooralsnog zonder een zweempje van bewijs. Wie haar verdedigt, gelóóft het alleen maar. Ik geloof ook iets. Weet u wat ik geloof? Ik geloof dat het aantal afbreekfouten sterk is afgenomen sinds de computer het voor ons doet. Hoe komt het dan dat zelfs de grootste onnozelaar tegenwoordig kan mopperen op het afbreken? Daar is een heel simpele verklaring voor. Vroeger stonden de kranten stijf van de afbreekfouten, maar het waren menselijke fouten; men deed maar wat, en de lezers kenden de afbreekregels evenmin als de journalisten. Geen probleem. Vandaag de dag maakt de computer de afbrekingen. Tien keer beter dan de journalist. Alleen, als de computer een fout maakt, is dat niet een mensenfout. De computer maakt fouten die een mens nooit zou maken, en daardoor vallen die schaarse fouten ineens geweldig op. Dat is wat ik geloof.

Gouden tijden

Maar er is ook nog de taalzorg of taalverzorging in een beperktere zin van het woord. Dus groter dan in plaats van groter als. En dat je niet moet schrijven een van de personen die meedeed. Een wijdverbreid idee is dat men vroeger zorgvuldiger omsprong met zulke

De computer maakt fouten die een mens nooit zou maken, en daardoor vallen die schaarse fouten ineens geweldig op.

dingen. Dat waren de gouden tijden toen taalmeesters als Charivarius nog in ere waren. Wel wel. Ik heb van Charivarius' boekje Is dat goed Nederlands? een zevende druk: herzien en uitgebreid. Op het titelblad staat de trotse vermelding: 25ste - 27ste duizendtal. Geen kattenpis. Of is het miezerig weinig? Van Jan Renkema's Schrijfwijzer zijn er intussen zo'n 340.000 verkocht. En al die mensen kopen het niet omdat de kleur van het kaftje zo goed bij hun bankstel past. En naast de Schrijfwijzer zijn er op het ogenblik nog minstens tien andere vergelijkbare boeken in de handel, de meeste met forse oplagen. Ook als we rekening houden met een verdubbeling van de Nederlandse bevolking sedert de jaren van Charivarius, lijkt de belangstelling voor taalverzorging nu toch minstens tien keer zo groot.

Het is natuurlijk onnodig om Van den Heuvel te wijzen op het kostelijke boek Geschiedenis van het Nederlands in de 20ste eeuw, want iemand als hij kent dat al half van buiten. Maar om nu iets te noemen uit de andere helft: de afname van het systeem van drie woordgeslachten (mannelijk, vrouwelijk en onzijdig) naar een systeem met twee (de-woorden en het-woorden) is minstens al vanaf de zeventiende eeuw gaande. Inderdaad in het zuiden van Nederland (en in België) trager dan in het noorden. Maar ook daar in het zuiden is het een aflopende zaak. In België kan ik het zelf waarnemen, en voor Helmond hebben we het getuigenis van Van den Heuvel. Ik zie niet welke rampen Helmond te wachten staan als jongere journalisten daar wordt toegestaan wat boven de rivieren al eeuwen dagelijkse praktijk is. We moeten verslechtering wel weten te onderscheiden van de natuurlijke ontwikkeling van de taal. Nu is een conservatief standpunt inzake taalverandering natuurlijk even legitiem als een progressief standpunt, en de conservatief ziet uit de aard der zaak in de toestand van vijftig jaar geleden veel goeds, maar de eerlijkheid gebiedt om die vroegere toestand dan ook te meten met de conservatieve criteria van toen! Van den Heuvels standpunt nadert de cirkelredenering: ik prefereer de vroegere toestand, en warempel, vroeger had men de vroegere toestand: zie je wel dat het vroeger beter was! Zo lusten we d'r nog wel een paar.

De elektronische spellingcorrectie heeft de plaats ingenomen van de corrector van vlees en bloed.

Ik weet niet of ik Van den Heuvel hiermee overtuig van zijn vergissing. Misschien wel niet. Om te voorkomen dat we in een welles-nietessituatie verzeild raken, zou het 't beste zijn als we samen eens een middagje het archief in doken, en oude jaargangen bekeken. Als ik me niet vergis (le style est l'homme même), zou dat nog best eens een gezellige middag kunnen worden.