Onze Taal. Jaargang 68

[p. 347]

Er is meer...
De overlevering van gevleugelde woorden

Soms kan het handig zijn terug te vallen op een bekend citaat, zoals ‘Een gezonde geest in een gezond lichaam’. Maar veel van zulke gevleugelde woorden blijken oorspronkelijk helemaal niet zo gezegd te zijn; in vorm en betekenis zijn ze een eigen leven gaan leiden. Zei Seneca bijvoorbeeld echt: ‘Niet voor de school maar voor het leven leren we’?

Johan Mönnink - Universiteit Leiden

Eens in de zoveel tijd wordt ons erop gewezen dat ‘Over de doden niets dan goeds’ een verkeerde vertaling is van ‘De mortuis nil nisi bene’. De eigenlijke betekenis is ‘wat men over de gestorvenen zegt, wordt alleen ten goede geduid’. We mogen dus best met hun slechtheden aankomen, als we ze maar positief duiden.

Nu heten vertalers verraders te zijn, maar in dit geval is het niet de vertaling die het verraad vormt. Deze sluit alleen maar aan bij een lange traditie: al in de oorspronkelijke taal, het Latijn, werd ‘De mortuis nil nisi bene’ verkeerd geïnterpreteerd. Er bestond een Latijnse variant met bonum in plaats van bene, met de betekenis ‘over de doden wordt niet kwaadgesproken’. Het bestaan van deze variant wijst er waarschijnlijk op dat de oorspronkelijke betekenis in de brontaal al zwak stond.

Verzet vruchteloos

De afwijkende betekenis heeft zich zo sterk verbreid dat ze door het gebruik gewettigd is. Van Dale schrijft: ‘gewoonlijk minder eigenlijk opgevat in de zin van: over gestorvenen worde enkel goeds gezegd’. Als een taalgemeenschap zo'n verkeerde vertaling aanvaardt (en de opname in Van Dale weerspiegelt die aanvaarding), dan is verzet vruchteloos.

Iets vergelijkbaars is gebeurd met de toepassing van het gevleugelde woord ‘Ook ik was in Arcadië’ (‘Et in Arcadia ego’). De huidige betekenis ‘heimwee naar verloren geluk’ is langgeleden, ook in het Latijn al, losgezongen van de originele, en is vrijwel algemeen geaccepteerd. De oorspronkelijke betekenis is melancholischer en heeft betrekking op de aanwezigheid van de dood, zelfs in Arcadië. Maar zo worden deze woorden nauwelijks meer begrepen.

Bittere kritiek

In de grote Van Dale staat te lezen: ‘Het is een kenmerk van echte gevleugelde woorden dat hun vorm niet geheel vast is; de varianten kunnen zelfs vrij ver uiteenlopen.’ Zo heeft Seneca het gevleugelde woord ‘Niet voor de school, maar voor het leven leren we’ niet letterlijk zo neergeschreven. Hij noteerde: ‘Non vitae, sed scholae discimus’ (‘Niet voor het leven, maar voor de school leren we’), en oefende daarmee bittere kritiek uit op het schoolse leren. Toch hebben de geadopteerde woorden ‘Non scholae, sed vitae discimus’ (‘Niet voor de school, maar voor het leven leren we’) bestaansrecht, want ze geven de strekking van Seneca's woorden wel enigszins weer; ze hebben alleen het sarcasme verloren.

Een van de bekendste uitspraken in Shakespeares Hamlet is: ‘There are more things in heaven and earth, Horatio’. In het Nederlands wordt dit meestal geciteerd als: ‘Er is meer tussen hemel en aarde...’ Deze afwijking van het oorspronkelijke citaat lijkt mij substantiëler dan die in het geval van de omkering van Seneca's woorden. Maar voor al dit soort varianten geldt dat de ingeslepen weergave (vooral in de citatenboeken) de standaard in het gebruik is, ook als die niet uit de eerste hand is.

‘For better for worse’

Niet elke verandering in vorm gaat gepaard met betekenisverandering. Zo maakt het voor de betekenis niet uit dat ‘for better and for worse’ eigenlijk dient te luiden: ‘for better for worse’, en dat de Latijnse spreuk ‘Ave Caesar, morituri te salutant’ (‘... zij die gaan sterven groeten u’) oorspronkelijk geschreven stond als: ‘Ave Imperator,...’

Het adagium ‘Een gezonde geest in een gezond lichaam’ - dat vooral bij sportevenementen zo graag in de mond wordt genomen - is weliswaar een correcte vertaling uit het Latijn, maar het is uit de context gelicht en zo een eigen leven gaan leiden. Wie er de satiricus Juvenalis, de geestelijke vader, op naslaat, leest iets heel anders. De auteur blijkt ons, onwetende mensen, het advies te geven om tot de alwetende goden te bidden dat ze ons een ‘mens sana’ schenken. En deze gezonde geest vindt Juvenalis belangrijker dan een ‘corpus sanum’, waar we eveneens om moeten bidden. De juiste strekking zou dus uitgedrukt worden met ‘geef ons een gezonde geest in een liefst ook gezond lichaam’.

Met kanttekeningen?

Het lot van menig gevleugeld woord is blijkbaar dat het - soms al in de taal van herkomst - vrijelijk wordt geïnterpreteerd en aangepast. Is dat erg? Nee, de ‘afwijkende’ vormen voorzien kennelijk in een behoefte, en vasthouden aan de oorspronkelijke versie heeft soms iets krampachtigs. Wie aangeeft de letterlijke toepassing te kennen, zal misschien bewonderd worden om zijn eruditie, omdat hij op de hoogte blijkt te zijn van de oorsprong van een gevleugeld woord. Maar gaat iemand niet eerder door voor een snob als hij citeert met kanttekeningen, of erger nog: de citerende gespreksgenoot corrigeert?

Interessanter is misschien de vraag waaróm gevleugelde woorden onderweg van vorm en/of betekenis veranderen. Waarschijnlijk is de wijsheid die in de veranderde versie besloten ligt, iets eenvoudiger en dus makkelijker te begrijpen.