Onze Taal. Jaargang 68

[p. 260]

Reacties

Contacten
S.N. den Boer-Snoei - Nieuwerkerk a/d IJssel

Marcel Lemmens bespreekt in zijn artikel ‘De Britten hebben gepersconfereerd’ (Onze Taal juli/augustus) de vorming van nieuwe werkwoorden. Het gaat hem om werkwoorden die de afgelopen jaren ontstaan zijn uit een zelfstandig naamwoord, zoals internetten en telefoniseren. Ook het werkwoord contacten noemt Lemmens nieuw voor het Nederlandse-taalgebied; het is volgens hem uit het Engels overgenomen.

Dat laatste is mogelijk, maar níéuw is contacten niet; ik ben het al vele jaren terug - en dan in de toenmalige ‘moderne’ vorm, met twee k's - tegengekomen, namelijk in het jeugdboek Q&Q. Een mislukte foto, van Harrie Geelen en Imme Dros uit 1975. Daarin vraagt oudoom Reinier Quarles van Ispen aan zijn neef: ‘Zeg Charles, jij vergeet toch niet om die onhandige man (...) te kontakten?’ Ook in het vervolgdeel Q&Q. Kunst- en vliegwerk wordt dit werkwoord een keer gebruikt, en wel door politieagent Rikkert Swaan, die tijdens een telefoongesprek tegen een collega zegt: ‘Ja, kontakt hem nog maar es...’

Alle vijf (de) boeken [1]
Mr. H. van Maanen - Den Haag

In Onze Taal van juli/augustus schrijft Arjan Polderman over alle vijf (de) boeken. Hij legt uit dat dat de te maken zou kunnen hebben met zinsritme. Los daarvan zou ik - als belangstellende leek - willen opmerken dat alle naar mijn mening een samentrekking is van al de, en dat alle... de dus een pleonasme is.

Alle vijf (de) boeken [2]
Henri van der Laan - Villeneuve d'Ascq, Frankrijk

Ter aanvulling op Arjan Poldermans stukje over alle vijf (de) boeken: volgens mij zijn beide varianten een pleonasme; de vijf boeken volstaat, want het cijfer ‘vijf’ geeft reeds de absolute voltalligheid aan. Wel kan men het pleonasme bewust als stijlfiguur gebruiken, bijvoorbeeld in: ‘De vijf boeken zijn alle(maal) uitgeleend.’

Naschrift redactie

De stelling dat het telwoord alle een samentrekking is van al en de ligt zeer voor de hand, maar is bij nader inzien niet houdbaar. Ten eerste zijn uit het verleden woordgroepen bekend als ‘alle de werken van Jacob Cats’, waarin zowel het verbogen telwoord alle als het lidwoord de voorkomt. Ten tweede kunnen in de combinatie van alle met een numeriek telwoord ook andere bepalingswoorden voorkomen, zoals in ‘alle vijf die boeken’ of ‘alle twee mijn ouders’. Aangezien ‘al de vijf die boeken’ en ‘al de twee mijn ouders’ onmogelijk zijn, kan in die gevallen alle geen samentrekking van al en de zijn.

Ten slotte bestaat er een betekenisverschil tussen alle en al + de, vooral in de ‘soort-lezing’, zoals ‘Alle vogels leggen eieren.’ Deze zin zegt iets over de diersoort ‘vogels’. Vervangen we alle echter door al de, dan wordt de zin een uitspraak over een groep concrete exemplaren van de diersoort. Conclusie: alle is zeker niet altijd een samentrekking van al en de.

Sneller gesproken talen?
Henri van der Laan - Villeneuve d'Ascq, Frankrijk

Erwin Marsi geeft in Onze Taal van juli/augustus als een van de mogelijke verklaringen voor de taalmythe ‘De ene taal wordt sneller gesproken dan de andere’ dat dit aan de intonatie zou kunnen liggen. Volgens mij is dit echter de énige verklaring, en is Marsi's voorzichtigheid niet nodig.

Bij talen met het ‘punthoedpatroon’ (met twee accenten in een zin; zie ook het kader bij het stuk van Marsi), zoals Engels en Nederlands, wisselt de toonhoogte sterk, ook binnen één woord. Neem bijvoorbeeld kameraad. Hierin wordt [kame] gevolgd door een sterk beklemtoond en verlengd [raad]. De luisteraar hoort eigenlijk alleen het laatste, de rest wordt ingeslikt. Bij talen met het ‘plattehoedpatroon’, zoals het Standaardfrans, zijn er bij camarade drie gelijktonige lettergrepen: [ca ma rade], en in het Zuid-Frans maar liefst vier: [ca ma ra de]. Dit opsplitsen van woorden bij ‘plattehoedtalen’ (Frans, Italiaans, Japans, enzovoort) in meerdere articulaties heeft op Nederlanders een ‘mitrailleureffect’. Zelfs als zij een perfecte kennis van het Frans hebben, verraden Nederlanders en Engelsen dan ook vaak hun oorsprong doordat zij lettergrepen verdoezelen.

Asperge(n)bed
Wim Vocks - Almelo

In haar artikel ‘De tussen-e(n) in samenstellingen’ (Onze Taal juli/augustus) schrijft Anneke Neijt dat M. de Vries en L.A. te Winkel in hun Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal, het eerste ‘Groene Boekje’ (1866, derde herziene uitgave 1881), de schrijfwijze aspergenbed hanteerden, die in het Groene Boekje van 1954 is vervangen door aspergebed. Verderop lees ik dat ‘De Vries en Te Winkel het geen probleem vonden om in een samenstelling en te schrijven bij een woord dat buiten de samenstelling geen en als meervoudsvorm heeft; ook destijds was het enige meervoud asperges’.

Omdat het Woordenboek der Nederlandsche Taal de spelling van de Woordenlijst volgt, en omdat in de tijd dat het gedeelte met de a verscheen de woordenlijst van 1881 gold, zou je verwachten dat het WNT ook aspergenbed zou spellen, maar dat blijkt tot mijn verbazing niet zo te zijn. Deel twee van het WNT (1898) geeft aspergebed, en ook een aantal andere

[p. 261]

samenstellingen met asperge-.

Overigens is er volgens mij in aspergebed ook geen sprake van een meervoud (het criterium in 1881), maar van een enkelvoud, net als in slabed, koolbed, wortelbed en spinaziebed.

Naschrift Anneke Neijt

Tot en met de vijfde druk van de Woordenlijst (1898) is de spelling aspergenbed geweest en in de vierde of vijfde druk is aspergentang aan de lijst toegevoegd. De zevende druk (1914) bevat, in overeenstemming met het WNT, asperge-bed en asperge-tang. Mogelijk is dat al in de zesde druk (1904) veranderd - die druk heb ik niet in handen gehad. Het koppelteken laat zien dat dit woord aaneengeschreven een te vreemd voorkomen had. Het gegeven dat aspergen- in opeenvolgende drukken voorkomt en ook in het toegevoegde aspergentang is gebruikt, doet vermoeden dat De Vries en Te Winkel een bewuste keuze hebben gemaakt.

Op grond van vergelijkingsmateriaal kan een vorm mét en een vorm zonder n bepleit worden, want naast slabed, enz. bestaat plantenbed. Het is dus niet zo dat het tweede woord in de samenstelling volledig bepaalt welke vorm gekozen wordt.

Mokkel [1]
Wim Verjans - Glabbeek

Theo Veenhof wijdt in Onze Taal van juli/augustus een interessante beschouwing aan de herkomst van het woord mokkel. Hij vestigt daarin de aandacht op een mogelijke ‘Spaanse connectie’, die volgens hem nooit eerder werd opgemerkt. Misschien is er ook nog een ‘dialectische connectie’, waarmee Veenhofs visie dat er iets scheef zit in de betekenisevolutie van mokkel, verder onderbouwd kan worden.

Het WNT geeft blijkens het artikel van Veenhof mokke als West-Vlaamse variant van mokkel. Misschien is dit West-Vlaamse mokke echter helemaal geen variant van mokkel, maar gewoon het plaatselijke woord voor meisje. Deze veronderstelling steunt op de volgende constatering.

In het zuiden van (Belgisch-)Limburg heet een meisje in het dialect [metske]. Nabij de grens met Vlaams-Brabant is dit [maske] geworden, met als gemeenzame variant [maike]. Deze laatste vorm evolueert verder westwaarts (Leuven, Mechelen) naar iets wat erg veel op het West-Vlaamse mokke gaat lijken.

Als mijn veronderstelling juist is, zou dit mokke, dat dan verder niets met mokkel te maken zou hebben, weleens gewoon door zijn verwantschap in klank en betekenis de betekenisontwikkeling van mokkel hebben kunnen verstoren, net als - of nog eerder dan - het Spaanse moçuela.

Mokkel [2]
Theo Veenhof - Groningen

In het juli/augustusnummer van Onze Taal suggereerde ik een ver band tussen het woord mokkelen het Spaanse moçuela ‘meisje’. Deze verklaring verschilt van wat men in de etymologische literatuur aantreft: daar wordt mokkel gezien in samenhang met mokke ‘zeug, hoer’ en met het Duitse Mocke.

Inmiddels ben ik gestuit op een verwante gedachtegang. Het dit voorjaar verschenen boek Honderd jaar stadstaal bevat een bijdrage van Jan Oudenaarden over het stadsdialect van Rotterdam. In de ruime woordenlijst die zijn artikel afsluit, voert Oudenaarden het woord mos, Rotterdams Bargoens voor ‘meisje, jonge vrouw’, terug op het Spaanse moza ‘meisje’. Hoe de auteur hieraan komt, schrijft hij er helaas niet bij.

Het is interessant dat ook hier opeens een ‘Spaanse connectie’ opduikt, hoewel elders, net als bij mokkel, de etymologen de herkomst in de Germaanse hoek zoeken. Het Van Dale etymologisch woordenboek noteert bij mos een woord mosse uit 1410, verachtelijk voor ‘dienstmeid, meid’, en trekt een parallel met het Duits Bargoense Mosche of Musche ‘snol, jonge koe’. Volgens Weijnens Etymologisch dialectwoordenboek uit 1996 gaat het bij mos zelfs om een ontlening uit het Duits.

De diverse woorden (mos, mosse, mokkel, mokke, moza, moçuela) en betekenissen (‘zeug’, ‘koe’, ‘meid’, ‘snol’) lijken allemaal erg veel op elkaar - té veel bijna om zich helemaal geïsoleerd van elkaar te kunnen hebben ontwikkeld. Het lijkt me daarom dat bij nader onderzoek mokkel - moçuela en mos - moza als een samenhangend complex moeten worden bekeken.