|
| |
| |
| |
[Nummer 7/8]
| |
| |
| |
Praten met je ogen
Gehandicapte kinderen communiceren dankzij Bliss-symbolen
Marc van Oostendorp
Sommige kinderen zijn lichamelijk zo zwaar gehandicapt dat ze geen woorden kunnen uitspreken of opschrijven. Tot voor kort hadden zij geen enkele mogelijkheid om te communiceren. Tegenwoordig proberen logopedisten gehandicapte kinderen op alle mogelijke manieren toch te laten praten: met behulp van gebaren, computers, hun ogen, én een bijzonder symbolensysteem.
Richard heeft toen hij zeven jaar oud was een boek geschreven waarin niet alleen de avonturen van boef Tim en boef Tom staan opgetekend, maar ook zijn eigen dromen. De nachtmerrie waarin hij 's nachts alleen in het ziekenhuis ligt, bijvoorbeeld: er komen spoken en hij krijgt het zo benauwd dat hij bijna stikt.
Vanwege zijn motorische handicap kan Richard niet praten over zijn nachtmerries. Hij heeft zo weinig controle over zijn lichaam dat hij niet verstaanbaar kan articuleren. Gelukkig kan hij wél gecoördineerd bewegen met zijn hand en heeft hij sinds kort een computertje waarop hij met één vinger combinaties van symbolen aantikt om zinnen te maken. Die zinnen spreekt het apparaat dan voor hem uit.
Communiceren met behulp van Bliss-symbolen in het Huizense revalidatiecentrum De Trappenberg.
Erg snel gaat het voorlopig nog niet. Samen met de logopedist moet Richard eerst uitvinden hoe het nieuwe computertje werkt. Hij drukt op het symbool voor ‘ik’ en dan op een afbeelding van een hamer. ‘Ik heb’, zegt de computer. Dan drukt Richard op een masker, dat staat voor ‘gevoel’, en op een rood kruisje. ‘Pijn’, zegt de computer. Weer drukt het jongetje op twee knopjes: ‘in’. Een andere combinatie: ‘mijn’. Richard kijkt naar de logopedist. ‘Waar heb je pijn?’, vraagt ze. Het jongetje hoest en wijst. ‘In je keel?’ Hij knikt. ‘Dat moet ik opzoeken’, zegt de logopedist en ze haalt de handleiding te voorschijn. Ze bladert even voor ze hem kan laten zien hoe je het woord keel kunt laten zeggen. Richard doet het een paar keer na, net zo lang tot hij zeker weet dat hij het nieuwe woord kent. Dan laat hij zijn computertje de hele zin zeggen: ‘Ik heb pijn in mijn keel.’ Richard is zó blij, dat hij zijn verkoudheid even vergeet. Tot hem te binnen schiet wat er ook weer aan de hand was en hij alsnog even hoest.
Het symbool voor ‘sirene’ is samengesteld uit de symbolen voor ‘ding’, voor ‘geluid’ (een oor) en voor ‘iets wat ronddraait’.
| |
Karakterschrift
Richard is een van de tientallen kinderen met spraakproblemen die in het Huizense revalidatiecentrum De Trappenberg begeleid worden door een logopedist. Centraal in de behandeling staat voor de meeste kinderen het Bliss-symbolensysteem. Dat lijkt een beetje op het Chinese karakterschrift: met behulp van enkele tientallen eenvoudige symbolen kunnen naar believen duizenden woorden worden samen | |
| |
gesteld. Richard heeft het verhaal over zijn nachtmerrie geschreven met behulp van Bliss-symbolen.
Voor kinderen als Richard is, zeker de eerste jaren, het gewone schriftsysteem niet praktisch. Als je niet kunt praten, is spellen extra lastig. Ons spellingsysteem is immers in grote lijnen gebaseerd op het klanksysteem van het Nederlands. Niet-gehandicapte kinderen leren dat klanksysteem te begrijpen door zelf woorden te vormen met hun mond, maar dat kunnen de kinderen op De Trappenberg nu juist niet. Een symbolensysteem biedt dan uitkomst: de structuur van de symbolen heeft met klanken niets te maken, maar is gebaseerd op een analyse van de betekenis van de woorden. Het symbool voor ‘sirene’ is samengesteld uit de symbolen voor ‘ding’, voor ‘geluid’ (een oor) en voor ‘iets wat ronddraait’.
Het Bliss-systeem wordt nu ruim vijfentwintig jaar gebruikt in Nederland. Het werd geïntroduceerd door
| |
Charles Bliss
Charles Bliss' symbolensysteem was helemaal niet voor gehandicapte kinderen bedoeld. Bliss was een Oostenrijkse jood - geboren onder de naam Karl Blitz - die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit het concentratiekamp Dachau ontsnapte en naar China vluchtte. Daar besloot hij dat de wereld behoefte had aan een internationale taal. Die taal zou gemodelleerd moeten worden naar het Chinees. De vele talen van China zijn onderling niet verstaanbaar, maar omdat ze allemaal met dezelfde karakters geschreven worden, kunnen de Chinezen elkaar in de schriftelijke communicatie in ieder geval goed begrijpen.
Bliss maakte zijn symbolensysteem om mensen van alle nationaliteiten makkelijk met elkaar te kunnen laten communiceren in een logische taal. Misverstanden zouden zo goed als uitgesloten zijn. Dat idee was al eerder bij anderen opgekomen en Bliss vond net als de meeste van zijn voorgangers geen belangstelling voor zijn systeem: de wereld had het Esperanto toch al? Het manuscript van Bliss' boek Semantography verdween in 1949 uiteindelijk in de kasten van enkele universiteitsbibliotheken.
In de vroege jaren zeventig werd het manuscript gevonden door een aantal medewerkers van een Canadees revalidatiecentrum die op zoek waren naar een symbolensysteem om lichamelijk gehandicapten toch te laten communiceren. Zij spoorden Bliss op en vroegen hem toestemming om zijn systeem te gebruiken. Hoewel Bliss het hele idee allang had laten varen, gaf hij ten slotte zijn toestemming.
Niet lang daarna, in 1973, waren ook Caroline Bockweg en Els Koerselman op zoek naar een geschikt symbolensysteem. Een bevriende arts gaf hun een artikel over Charles Bliss en zijn uitvinding, en ook de Nederlandse logopedisten schreven een brief aan Bliss. Zijn antwoord hangt nog steeds ingelijst op De Trappenberg: hij verwees hen naar hun Canadese collega's.
Het was voor Bliss wel even slikken. Zijn systeem was in de eerste plaats bedoeld voor wetenschappers die internationaal beter wilden communiceren, en niet voor kinderen in rolstoelen - in zijn tijd heersten er nog veel vooroordelen over de geestelijke vermogens van mensen die spastisch zijn.
Door de opzet van Bliss' systeem was de symbolenverzameling niet helemaal geschikt voor gehandicapte kinderen. Bockweg: ‘Bliss maakte bijvoorbeeld allerlei symbolen voor begrippen uit de handel in aandelen. Daar zijn onze kinderen nog niet aan toe. Omgekeerd is een internationale commissie bezig lijsten met nieuwe begrippen te maken voor zaken waarvoor Bliss geen symbolen bedacht maar waar moderne Bliss-gebruikers wel over willen praten, zoals sport, speelgoed, therapieën en seksualiteit. Dat soort zaken wordt internationaal afgestemd, zodat Bliss-gebruikers van over de hele wereld met elkaar kunnen communiceren.’
| |
[Vervolg Karakterschrift]
| |
| |
de logopedisten Caroline Bockweg en Els Koerselman, die er allebei nog steeds dagelijks mee werken. ‘Als ik voor mezelf een boodschappenlijstje maak,’ zegt Bockweg, ‘schrijf ik daar soms ook gedachteloos een symbool bij.’
‘Het symbolensysteem helpt Ewout zijn gedachten te ordenen en rustig te articuleren. Doordat de symbolen logisch in elkaar zitten, leert hij na te denken over zijn taal.’
| |
Opgewonden
De dag begint met een kringgesprek. Op het terrein van het revalidatiecentrum staat ook een mytylschool (een speciale school voor lichamelijk gehandicapte kinderen), en vier Bliss-gebruikers onder de leerlingen van die school komen vanochtend in hun rolstoelen opgewonden de klas binnenrijden: Saskia, Melissa, Joessef en Johan. Ze gaan met hun begeleiders in een kring zitten. Om de beurt mogen de kinderen een verhaaltje vertellen over iets wat ze hebben meegemaakt: ze wijzen in hun Bliss-boekje de symbolen aan die staan voor de woorden die ze willen zeggen, ze maken gebaren en geluiden, en vertellen zo samen met de logopedisten hun verhaal.
Johan mag beginnen. Hij wil iets vertellen over een vriendinnetje. Welk vriendinnetje? Haar naam staat niet in zijn Bliss-boek. Zit ze misschien in zijn klas? Hij knikt. Gaat het over Romana? Johan knikt heftig en nu maakt Saskia met geluiden duidelijk dat ze iets wil vragen. Ze tuit haar lippen en maakt kusgeluidjes. Gaan Romana en Johan misschien trouwen? Johan straalt, terwijl de andere kinderen giechelen en de logopedist zijn verhaal in Bliss-symbolen en in letters op een schoolbord schrijft. Daarna mogen de andere kinderen vertellen: over de ruzie die opa aan de telefoon maakte, over de film waar ze naartoe willen en over de moeder die in het ziekenhuis ligt.
‘Alle kinderen die ik de afgelopen vijfentwintig jaar in behandeling heb gehad, willen niets liever dan communiceren’, zegt Bockweg. ‘Dat doen ze dan ook allemaal uit alle macht: met hun ogen, met Bliss-symbolen, met gebaren. En als het even kan, proberen ze ook klanken te vormen met hun mond.’
| |
Het Bliss-symbolensysteem
Het symbolensysteem van Charles Bliss is opgebouwd volgens eenvoudige logische richtlijnen. Het gebruikt onder andere pictogrammen, het soort halfabstracte afbeeldingen dat bijvoorbeeld de NS op de stations gebruikt om naar het bloemenstalletje en de uitgang te verwijzen, maar ook internationaal herkenbare symbolen:
wiel
stoel
man
vrouw
bescherming
vooruit
Symbolen kunnen worden gecombineerd om nieuwe woorden te maken. Zo drukken de symbolen voor ‘man’ en ‘bescherming’ het begrip ‘vader’ uit:
Iets minder dichterlijk, maar minstens even efficiënt is de samenstelling van ‘stoel’ en ‘wiel’ tot ‘rolstoel’.
De op deze manier samengestelde symbolen kunnen worden samengevoegd tot zinnen:
moeder
zit
op (de)
w.c.
| |
Gedachten ordenen
Bockweg en Koerselman breidden hun werkterrein uit naar kinderen met andere handicaps dan puur lichamelijke. Er zijn ook kinderen die best kunnen articuleren, maar toch baat hebben bij het symbolensysteem. De twaalfjarige Ewout is zo'n kind. Hij kan wel woorden en zinnen uitspreken, maar hij doet dat soms te snel en onverstaanbaar. ‘Het symbolensysteem helpt hem zijn gedachten te ordenen en rustig te articuleren’, zegt Els Koerselman. ‘Doordat de symbolen logisch in elkaar zitten, leert hij na te denken over zijn taal.’ Samen met Ewout schrijft ze een verhaaltje over communicatiemiddelen als de
telefoon en de computer. Horen de radio en de televisie daar ook niet bij? Volgens Ewout niet: ‘Iemand in de radio luistert niet als je iets terugzegt.’
De elfjarige Chrisanty zoekt het voorlopig wat dichter bij huis. Met behulp van een tekstverwerkingsprogramma voor Bliss-symbolen schrijft ze briefjes aan haar vriendje Adriaan, die op een mytylschool in Vlaanderen zit, en maakt ze verhaaltjes. Door met haar hoofd tegen haar hoofdsteun te bewegen zoekt ze met een muis de juiste symbolen op om ze vervolgens met haar voet aan te klikken. Ondertussen laat ze de mensen om zich heen ook weten wat ze denkt: als de logopedist haar rolstoel per ongeluk tegen de tafel aan rijdt, wordt ze door Chrisanty's ogen uitgescholden, en als de logopedist de kamer uit is,
| |
| |
beweegt het meisje de verslaggever met haar blik ertoe een diskette voor haar in het diskettestation te stoppen.
| |
Ajax
Ook Patrick spreekt met zijn ogen. Hij kan geen andere delen van zijn lichaam gecoördineerd bewegen, maar met zijn ogen wijst hij symbolen aan op de kaart die zijn moeder voor hem ophoudt. Eerst kijkt hij naar een van de zes grote vakken op de kaart. Elk van die vakken bevat zes symbolen, die zijn moeder vervolgens een voor een aanwijst: ‘Bedoel je dit?’ Als Patrick haar aankijkt, bedoelt hij ‘ja’, als hij wegkijkt, bedoelt hij ‘nee’.
Patrick krijgt vandaag een apparaatje waarop zijn broer veertig zinnen kan inspreken. Een lampje gaat de veertig zinnen langs; als Patrick een zin wil zeggen, moet hij op een knop drukken. ‘Shit!’, roept het apparaatje dan bijvoorbeeld.
Patrick heeft een grote sticker van Ajax op zijn rolstoel. Hij is een jongeman van vijfentwintig jaar die als hij niet in een rolstoel zat misschien met zijn vrienden naar het café zou gaan om over voetbal te praten. Met Bliss-symbolen kan hij dat toch - de logopedist heeft een aparte kaart gemaakt met de namen van de belangrijkste clubs uit de Nederlandse competitie. Behalve één: de naam van een bepaalde club uit Rotterdam. Die hoeft toch nooit ter sprake te worden gebracht.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd