Onze Taal. Jaargang 66

[p. 306]

Reacties

■ Aas
Ardaan Gerritsen - hoofdredacteur Blijdorp Blad, Rotterdam

Hans Heestermans schrijft in zijn artikel ‘Aaszak’ (Onze Taal oktober) dat ‘lokspijs’ de enige nog overgebleven betekenis van aas is. Daar wil ik er nog een aan toevoegen, namelijk ‘dode dieren of de resten daarvan’. We hebben het immers over ‘aaseters’ en ‘aasvogels’, en we bedoelen daar geen dieren mee die ‘lokspijs’ eten.

■ Aaszak
G.J. van Nie - dierenarts, Baak

In het oktobernummer van Onze Taal behandelt Hans Heestermans het (vergeten) woord aaszak. Onder Nederlandse valkeniers is het woord nog allerminst vergeten. Maar vandaag de dag is de aaszak vaak niet meer dan een plastic zakje in de (aas)tas.

■ Hanenwaken
S.H. Kielliger - Roermond

Louis Roth vraagt zich in het oktobernummer af hoe bekend het woord hanenwaken is. Ikzelf ken het woord niet, maar het deed me wel denken aan mijn jeugd. Als ik te laat thuiskwam, zei mijn moeder zo'n vijftig jaar geleden: ‘Waar bleef je toch. Ik lig maar te koewaake.’ Ik vond het woord terug in Het dialect van Gouda van A.P.M. Lafeber (1967): ‘koewaake, onrustig of weinig slapen; de slaap niet kunnen vatten’. Als mogelijke verklaring van de betekenis wordt verwezen naar het onrustige slaapgedrag van de boer wiens koe moet kalven.

■ Klemtonen
E.W. van Stratum-Zandee - Eindhoven

Met enige verbazing las ik het artikel ‘De standwerkersklemtoon’ van J. Koopman in het oktobernummer van Onze Taal. Koopman beschrijft dat in spreektaal de klemtoon hoe langer hoe meer op de eerste lettergreep wordt gelegd. Tijdens het luisteren naar de radio valt het mij de laatste tijd op dat bij sommige woorden de klemtoon juist naar achter verschuift. Enkele voorbeelden: ‘alleenstáánden’, ‘negenjárige Braziliaanse schoenpoetsertjes’, ‘de meest voorkómende vormen van kanker’.

■ Klemtonen [2]
Francisca van der Glas - Zeist

In het oktobernummer van Onze Taal las ik het artikel van J. Koopman, ‘De standwerkersklemtoon’, plus uw naschrift. Daaraan wil ik het volgende toevoegen. Ik luister geregeld naar Radio 1. Het valt mij al enige tijd op dat diverse journalisten de gewoonte hebben om voorzetsels van een klemtoon te voorzien: ‘ín Bosnië’, ‘óp de plek van de aanslag’, ‘de woordvoerder ván de president’, enzovoort. Ik vind die klemtoon helemaal niet logisch. Een voorzetsel heeft tenslotte maar een ‘bijrol’ en krijgt van deze journalisten een hoofdrol. Míj stoort het dan ook.

■ Gaten in de taal
Rob den Heijer - Maarssen

Naar aanleiding van het artikel ‘Gaten in de taal [3]’ van Peter Burger beschrijven Arjan Broere en Erno Mijland in de rubriek ‘Reacties’ van het oktobernummer een aantal naamloze ervaringen. Het volgende lijstje is daar een aanvulling op.

-	De angst dat je een à twee aardappels te weinig geschild hebt.
-	De drang om in het eerste huis dat je gekocht hebt een tussenmuur eruit te meppen.
-	Het gevoel dat je krijgt wanneer je iemand ontmoet die je van jaren geleden herkent, maar je kunt niet op z'n naam komen.
-	De gedachte dat je een geluid moet herhalen, zoals het schrapen van je schoen op linoleum, om aan te geven dat het geen ander, onfatsoenlijk geluid betrof.
-	Het gevoel dat je hebt wanneer je naar de winkel loopt om een extra rol behang te halen terwijl je maar twee centimeter tekortkomt.
-	De angst dat je twee brieven in één envelop gestopt hebt.
-	De drang om alvast te lachen om een mop, omdat je bang bent de pointe te missen.
-	Het gevoel dat je krijgt wanneer je iemand iets aan het vertellen bent en je realiseert je opeens dat je dat verhaal van hém gehoord hebt.
-	Het gevoel dat hoort bij ‘toen ik beneden was, wist ik nog precies wat ik boven ging doen’.

■ Gaten in de taal [2]
L. van Kempen - Echt

De lijst van ‘naamloze ervaringen’ van Arjan Broere en Erno Mijland (oktobernummer) bevat onder andere ‘het rare gevoel als je iets oppakt waarvan je denkt dat het zwaar is, en het blijkt juist heel licht te zijn’. Dit bracht mij op gewichtsbedrog als omschrijving voor deze ervaring. Toen ik Van Dale raadpleegde om na te gaan of het woord soms al bestond, trof ik daar gewichtsillusie aan: ‘zinsbedrog waardoor de zwaarte van voorwerpen wordt over- resp. onderschat naar gelang van hun omvang’. Eén gat in de taal minder dus.

■ Gaten in de taal [3]
Christi Klinkert - studente, Amsterdam

Broere en Mijland noemen in Onze Taal van oktober een aantal ervaringen die een treffende verwoording ontberen. Zij noemen onder andere: ‘het rare gevoel als je iets oppakt waarvan je denkt dat het zwaar is, en het blijkt juist heel licht te zijn’. Welnu, voor dat gevoel heb ik geen woord, maar voor iets wat daarop lijkt wél. Als een pak hagelslag leger is dan wij verwachten, spreken mijn broers en ik van een ‘fantoompak’ of, sinds kort, ook wel van een ‘dummy’.

■ Slaolie
F. van Oostveen - Utrecht

In de rubriek ‘Woordverwerking’ (Onze Taal oktober) omschrijft Rik Schutz de samenstelling slaolie als ‘olie bedoeld om

[p. 307]

salade mee aan te maken’. Nu wordt er met slaolie wel sla aangemaakt, maar de naam verwijst naar het bereidingsproces van deze olie, die door de olieslager geslagen werd uit pinda's (olienootjes). De ‘geslagen olie’ werd verkocht als olie om in te bakken, en de volksmond maakte er slaolie van.

■ Overtoom
Edward Stampel - Hoorn

In Onze Taal van oktober (pagina 266) schrijft Riemer Reinsma dat er voor overtoom twee synoniemen bestaan (namelijk overtocht en overslag), en dat overtomen oude stijl er niet meer zijn.

Dat klopt niet helemaal. Er is ten minste een derde synoniem, namelijk overhaal, wellicht vooral in Noord-Holland bekend. Van Dale geeft in elk geval overtoom als synoniem voor overhaal, met als citaat: ‘binnen de Beemster waren twintig overhalen (...)’. Voor de liefhebbers van dergelijke constructies is er in Broekerhaven (bij Enkhuizen) nog een te zien die enkele jaren geleden is gerestaureerd.

(Met dank aan C. van Viegen voor de foto).

■ Joden die Piet heten
F. Spruit - Almelo

Aangezien er geen joden zijn die Piet heten, vraagt C. Kostelijk zich af waar de uitdrukking er zijn meer joden die Piet heten vandaan komt (Onze Taal oktober). Al vele jaren voor de opkomst van het nationaal-socialisme werden joden vaak beschouwd als sjacheraars en kooplieden die probeerden overal een handeltje van te maken. Mijn vader was totaal verstoken van enig zakelijk inzicht en werd derhalve vaak door niet-joden ‘besodemieterd’. Bij het gemopper daarover viel dikwijls het gezegde ‘er zijn meer joden die Piet heten’, hetgeen betekende dat je door de gojim vaker beduveld werd dan door de joden, bij wie de naam Piet niet voorkwam.

■ Naampalindromen
B. Wander - Arnhem

Het ‘typografisch palindroom’ OMO is niet, zoals Jules Welling in het oktobernummer veronderstelt, ‘het eerste bewust gebruikte, commerciële palindroom’ binnen de categorie merknamen. Ik herinner mij nog levendig als klein kind omstreeks 1929 in Zwolle naar de lucht te hebben gestaard toen een venijnig tweedekkertje daarin met witte rook het woord ATA spelde. ATA was een schuurmiddel, in de handel gebracht door de Duitse zeeppoedergigant Henkel, en als zodanig een grote concurrent van Vim. Henkel had bovendien nog een product waarvan de naam bestond uit een typografisch palindroom: IMI. Na de Tweede Wereldoorlog hebben deze producten én de luchtschrijverij aan populariteit ingeboet. Men kan zich zelfs afvragen of er niet een causaal verband heeft bestaan tussen het verdwijnen van deze techniek, die van de piloot veel halsbrekende toeren vereiste, en het verdwijnen van typografische palindromen. OMO verscheen bij mijn weten pas ná de Tweede Wereldoorlog op de markt.

■ Naampalindromen [2]
Joost Brugman - Blaricum

Jules Welling beschrijft in het oktobernummer zogenoemde ‘naampalindromen’ als OMO en SAS. Een nog sterker voorbeeld is OXO, het al voor de oorlog in de handel gebrachte soeparoma. Dit is het enige woord dat in spiegelbeeld en ondersteboven alsmede verticaal gelezen hetzelfde is en dus het meest geschikt is voor door vliegtuigen geschreven luchtreclame.

■ Zeispreuken
Prosper van Herreweghen - Ninove, België

In de rubriek ‘InZicht’ van het septembernummer wordt het boek Lyste van spreek-woorden aangekondigd. In die aankondiging staat dat zeispreuken scabreus zijn. Misschien geldt dat voor de geciteerde Lyste van Rariteiten, maar dat is zeker niet in het algemeen het geval bij zeispreuken.

De eerste die me te binnen schiet is ‘Werken is zalig, zei 't begijntje, en ze roerde de pap met een breinaald’. Van Dale geeft als voorbeeld: ‘Dat heeft geen zwarigheid, zei de bakker, en hij had zijn brood te licht gebakken’. Verschueren: ‘Waar volk is is nering, zei de mosselman, en hij schoof zijn kar in de kerk’. En toen ik het spreekwoordenboek van G.A. Mesters opensloeg, las ik: ‘Alles met maten, zei Kaatje, en zij gooide haar man een kan water over 't lijf’; ‘Daar kom je wel kaal af, zei de vrouw tegen haar man, en hij kwam van de barbier’; ‘Daar heb ik niets tegen, zei de man, en hij hoorde zichzelf prijzen’.

Zouden de meeste zeispreuken of apologische spreekwoorden niet veeleer humoristisch zijn?

■ Deur dialect buut'ngeslot'n?
Mevr. J. Gieben - Veghel

Hoei'ndag Philip,

Ik docht ik gaon es een brief schriev'n naor Philip Bosma. Je schrieft in 't septembernummer daje ophehroeid bin in de provincie Zeeland. Noe da kunn'n we dan mooi uutzoek'n, wan as da zo is dan moeje di kunn'n lez'n é. Je praot heen Zeeuws meer zegje, wa sei ik, da wilje oek glad nie meer. Kujje behruup'n, dialect das voor de domme é en da bin jie nie é Philip!

Jie eittet oek nie so makkelijk daor in Twente, wan eel veel Tukkers praot'n oek dialect. Das vijandig zeg je en dao zit jie noe toch maor tuss'n é. Je voel jeneig'n buut'ngeslot'n en nog wè deur mens'n van jeneigen volk. Das toch verschrikk'lijk é, je bin maor een sukkelaer. Da hevoel ei je vaneigens oek ajje in 't buut'nland bin é? Wan dao praot'n ze oek weer eel anders dan bie ons é!

Mao Philip, jong'n ouw jeneigen hoed, wan je weettut é: LUCTOR ET EMERGO. Kun je da nog lez'n?

Affijn Philip, saluut é.

■ Ter plekke
Joost Brugman - Blaricum

Marc De Coster bespreekt in het juli/augustusnummer een aantal betrekkelijk nieuwe Nederlandse woorden waarvan de geestelijke vaders bekend zijn. Daaraan wil ik er nog een toevoegen: ter plekke.

Deze uitdrukking werd voor het eerst gebruikt door Joop Doderer, toen hij in een kinderserie in de jaren zestig als dorpsagent proces-verbaal opmaakte. Hij vroeg: ‘Hoe laat was u ter eh... plekke?’ De cameramensen lagen dubbel van het lachen. Tegenwoordig wordt ter plekke in plaats van ter plaatse ook voor ernstige zaken gebruikt: ‘De ambulance was snel ter plekke.’