Onze Taal. Jaargang 66

[p. 296]

van woord tot woord
Etymologische woordenboeken
Marlies Philippa

Op het gebied van Nederlandse etymologische woordenboeken is 1997 een belangrijk jaar: in maart verscheen bij Piramide het Etymologisch woordenboek voor beginners van Gerbrand Bakker, in juni kwam bij het Spectrum de herziene ‘De Vries/De Tollenaere’ uit, in september gaf Brill de ‘grote Jan de Vries’ een fris jasje en een lagere prijs, en in november brengt Van Dale zijn Etymologisch woordenboek in een nieuwe bewerking op de markt. Tot slot kan ik, als medesamensteller, melden dat de eerste band van het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, het EWN, persklaar bij de uitgever ligt. In welke opzichten verschillen deze woordenboeken van elkaar?

● De Vries

Het boek van Gerbrand Bakker gaat in verhalende vorm en in een prettige stijl in op de etymologie van zo'n 1100 woorden. Het biedt veel gemakkelijk verteerbare informatie over een deel van onze woordenschat. Een boek dat prikkelt en nieuwsgierig maakt. Door zijn opzet is het meer een leesboek dan een echt naslagwerk.

Een voorbeeldlemma uit het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands.

Het bij Brill uitgegeven Nederlands Etymologisch Woordenboek, het NEW, is een onveranderde herdruk van Jan de Vries' woordenboek uit 1971. Het is het laatst verschenen wetenschappelijke etymologische woordenboek van onze taal - gedegen en overzichtelijk, maar in een aantal opzichten verouderd. Zo is er relatief weinig aandacht voor leenwoorden en wordt er volgens de huidige inzichten niet voldoende of te eenzijdig ingegaan op betekenisontwikkeling.

Al in 1958 had De Vries een beknopte versie van dit werk als pocketboek het licht doen zien met een kleiner aantal ingangen en een wat kortere beschrijving per trefwoord. Dit Etymologisch woordenboek is door De Tollenaere driemaal (in 1983, 1991 en 1997) op uitnemende wijze bewerkt en uitgebreid, waardoor het aan wetenschappelijke waarde heeft gewonnen. De Tollenaere is de eerste etymologische lexicograaf in ons taalgebied die dateringen gaf van de eerste vindplaats - in de laatste druk vaak met de bron erbij. Ook de nieuwste literatuur werd opgenomen. Toch voldoet het niet helemaal als naslagwerk, omdat veel woorden er nog steeds niet in staan en een aantal lemmata onbewerkt is gebleven.

● Dateringen

In Van Dale's Etymologisch woordenboek zult u daarentegen zelden tevergeefs bladeren, omdat het zo'n 30.000 trefwoorden bevat. Eigenlijk is het een kruising tussen een vreemdewoordenboek en een etymologisch woordenboek. Door de grote hoeveelheid lemmata is de ruimte per artikel beperkt en de mogelijkheid tot nuancering gering. Het geeft dus veel, maar vrij oppervlakkige informatie. Er zitten echte juweeltjes tussen, maar ook wel wat missers. Op betekenisontwikkelingen wordt nauwelijks ingegaan, maar het boek heeft dan ook geen wetenschappelijke pretentie. De eerste druk heeft behoorlijk wat kritiek gekregen, wat geleid heeft tot aanzienlijke verbeteringen in de nieuwe oplage. Vooral aan het dateren is, in navolging van De Tollenaere, veel aandacht besteed.

Ook het op stapel staande Etymologisch Woordenboek van het Nederlands biedt informatie over de eerste vindplaats; daarnaast worden vorm- en betekenisveranderingen van een datering voorzien.

Dit EWN is als opvolger van het bovengenoemde NEW een nieuw groot wetenschappelijk etymologisch woordenboek dat voldoet aan internationale maatstaven en waarin de

[p. 297]

woordgeschiedenis centraal staat. Het wordt samengesteld door een team van Nederlandse en Vlaamse deskundigen, die er de nieuwste inzichten in verwerken. Van Nederlands van Nu werken Frans Debrabandere en Marc De Coster eraan mee, en van Onze Taal Ewoud Sanders en ik. Uiteindelijk zullen er ongeveer 15.000 lemmata in opgenomen worden, verdeeld over zeven banden. Het is bedoeld voor zowel de deskundige als de leek. Een voorbeeldlemma uit de eerste band maakt dat duidelijk.

In het verleden heb ik al diverse malen geschreven over het samenstellen van dit woordenboek, dat ook wel het Kiliaanproject wordt genoemd, naar Kiliaan (Cornelis van Kiel, geboren in Duffel bij Antwerpen), die in 1599 het eerste Nederlandse etymologische woordenboek schreef: Etymologicum teutonicae linguae. Omdat het project zo groots is opgezet, zijn we al heel wat jaren met het EWN bezig. Maar nu is dan toch eindelijk band één gereed. De bedoeling is om jaarlijks één band uit te brengen.

● Sponsors gezocht

Band twee is al gedeeltelijk voltooid. Helaas komen we nog geld tekort voor een snelle afronding. We hebben van diverse zijden subsidies en donaties ontvangen. Onze Taal steunt ons en ook de Taalunie staat zeer positief tegenover het project. De eerste band kan echter niet worden uitgegeven voordat verdere financiering rond is. Indien wij tijdig de benodigde gelden verwerven, kunnen er in 1998 twee banden verschijnen: de eerste in het voorjaar en de tweede in het najaar. Daarom wil ik een beroep doen op u, taalliefhebbers. Bijdragen van mecenassen en taalvriendelijke bedrijven zijn uiterst welkom, maar ook voor particulieren kan het belastingtechnisch aantrekkelijk zijn een schenking te doen aan de Kiliaanstichting (gironummer 92191, Leiden). Voor nadere informatie kunt u zich tot ons wenden: het telefoonnummer is 020 - 525 46 49.

Alle namen van steungevers zullen in het woordenboek gememoreerd worden. Wij hopen vurig dat u ons wilt helpen iets moois tot stand te brengen.