Onze Taal. Jaargang 66

[p. 288]

ANS: spraakkunst en tegenspraakkunst
Frida Balk-Smit Duyzentkunst - emeritus hoogleraar Taalkunde

Deze maand verschijnt de herziene editie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS). Wat zijn de belangrijkste veranderingen? Zijn de jongste inzichten erin verwerkt? En hoe zit het met de gebruikersvriendelijkheid? Een recensie.

Toen in 1984 de eerste druk van de Algemene Nederlandse Spraakkunst het licht zag, verscheen er meer dan een boek. Zij kreeg al snel het gezag van een instituut. Hoewel de ANS zeker niet kritiekloos ontvangen is, bleek al snel dat de grootschalige operatie iets imposants had voortgebracht. Alleen al het samenwerkingsverband waaruit het voortkomt, is indrukwekkend: de Katholieke Universiteit Nijmegen, de Nederlandse Taalunie, de Katholieke Universiteit Leuven en de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, met name het P.J. Meertens-Instituut. Zo vormt de ANS een grootscheepse correctie op de door J.J. Voskuil zo geraffineerd aangetaste reputatie van Het Bureau. Van het boek verschijnt deze maand een tweede, herziene uitgave, die ook flink is uitgebreid: bestond de eerste editie nog uit zo'n 1300 bladzijden, de heruitgave telt er ruim 2000 - reden waarom de ANS nu in twee banden is uitgebracht.

● Klassieke beginselen

In de ANS wordt de Nederlandse taal beschreven volgens de beproefde, tweeduizend jaar oude beginselen van de klassieke grammatica, waarop voor iedere taalkundige praktijk en theorie altijd weer een beroep wordt gedaan: de indeling in woordsoorten en zinsdelen. In dit vitale opzicht is de opzet van de eerste en de tweede uitgave gelijk gebleven.

Ook onveranderd is de indeling in vier hoofddelen. De eerste drie hoofddelen (‘Het woord’, ‘De constituent’ (over woordgroepen) en ‘De zin’) hebben geen principiële verandering ondergaan; ze bevatten uitvoerige, heldere en precieze uiteenzettingen van allerlei grammaticale kwesties, vol sprekende voorbeelden. Het vierde hoofddeel is wél veranderd, zowel in kwalitatief als kwantitatief opzicht. In de eerste uitgave heet dat gedeelte ‘Nevenschikking en samentrekking’ (100 bladzijden), in de tweede ‘Algemene verschijnselen’ (200 bladzijden). Onder ‘algemene verschijnselen’ moeten we hier verstaan: grammaticale feiten die, hoewel goed traceerbaar, niet gebonden zijn aan één woordsoort of één zinsdeel. Nevenschikking is een voorbeeld van zo'n algemeen verschijnsel (‘Jantje lacht en Jantje huilt’ of ‘Hij bestelde koffie en een slagroompunt’); een ander voorbeeld is de ‘negatie’. In de eerste uitgave werd dat verschijnsel niet afzonderlijk behandeld, maar verspreid over de hoofddelen, bijvoorbeeld bij de ‘bijwoordelijke bepaling van ontkenning’ (‘Mijn broer heeft dat niet gezegd’). In de nieuwe editie staan alle taalelementen die als negatie-element kunnen voorkomen bij elkaar onder het kopje ‘De negatie’. Te denken valt dan aan voorvoegsels (demaskeren, disfunctioneren, asociaal), voornaamwoorden (niemand, niets), bijwoorden (nergens, evenmin), voorzetsels (zonder, behalve) en ook woorden met een impliciete en zwakkere negatie (zelden, ternauwernood). Nieuw is de bespreking van de zogenoemde ‘negatief-polaire constructie’ (zeer populair in de zogenoemde ‘generatieve grammatica’), die je tegenkomt bij een werkwoord dat tot een al of niet impliciete ontkenning verplicht, zoals hoeven. (‘Hij hoeft te wachten’ is fout, ‘Hij hoeft niet te wachten’ niet.)

● Normen

Duidelijker dan in de vorige uitgave komt in de nieuwe ANS naast de beschrijvende ook de normatieve functie van deze spraakkunst tot uitdrukking. Gebleven zijn ‘labels’ als ‘uitgesloten’ en ‘niet voor iedereen aanvaardbaar’, maar de ANS richt zich nu bovendien explicieter tot leraren Nederlands voor Nederlands- én anderstaligen, en tot ‘iedere ontwikkelde leek die voldoende basiskennis bezit om een uitvoerige Nederlandse grammatica te kunnen gebruiken’. Dat laatste is nuttig, want anderstaligen, in Nederland voornamelijk allochtonen, krijgen dikwijls juist van zulke ‘ontwikkelde leken’ onderricht in onze taal.

Tegelijkertijd zijn ook de beschrijvingen verfijnder geworden. De ANS voorzag sommige constructies, wendingen of woordkeuzen al van labels als ‘jargon’, ‘vaktaal’, ‘schrijftaal’ en ‘regionaal’. In de nieuwe editie is dat ‘regionaal’ telkens aangevuld met een geografische specificatie, en zijn verwarrende verschillen zoals dat tussen ‘schrijftaal’ en ‘geschreven taal’ geëlimineerd.

● Tegenvoorbeelden

Gangbare grammaticale termen en rubrieken (zowel van de ‘schoolgrammatica’ als van de ‘wetenschappelijke grammatica's’) zijn soms ondeugdelijk als men volmaakt welgevormde, doodnormale zinnen wil beschrijven. Geen enkel ander taalkundig naslagwerk informeert ons hierover zo scrupuleus en goed gedocumenteerd als de ANS, óók de nieuwe ANS. Veelvuldig geeft zij tegenvoorbeelden, en als die ontbreken, nodigt zij er dikwijls toe uit die zelf te gaan zoeken. Met twee voorbeelden van mijn tegenspraak val ik u graag even lastig. De

[p. 289]

ANS schrijft dat in de zin ‘Pinguïns heb ik een heleboel gezien aan de Zuidpool’ pinguïns en een heleboel samen één constituent vormen, omdat ze bij elkaar gezet aan het begin van een zin kunnen staan: ‘Een heleboel pinguïns heb ik gezien aan de Zuidpool’. Alleen al het feit dat ‘pinguïns... een heleboel’ moet worden herordend tot ‘een heleboel pinguïns’ maakt die redenering zwak; ‘een heleboel’ heeft, zo afgescheiden van ‘pinguïns’ een eigen functie, is eigenlijk zélf een constituent, zoals ook het geval is in ‘We hebben een heleboel gelachen’.

Verder valt het op dat de ANS in de beschrijving van de werkwoordstijden een beetje achterloopt. Het idee dat het hulpwerkwoord zullen ‘toekomst’ uitdrukt, zoals de ANS meldt, is in de Nederlandse taalkunde inmiddels definitief ontzenuwd. De toekomst wordt immers voornamelijk uitgedrukt met behulp van een bijwoord van tijd, terwijl het werkwoord daarbij in de (grammaticale!) tegenwoordige tijd staat: ‘Hij treedt overmorgen af’. Zullen heeft niet zozeer een toekomstwaarde, als wel een veronderstellingswaarde of een andere ‘modale functie’; het drukt iets niet-zekers uit: ‘Het zal ongetwijfeld waar zijn’.

● Comfortabel

Dergelijke voorbeelden zijn in de ANS over het algemeen makkelijk te vinden: al in de eerste uitgave viel op hoe uitgebreid en comfortabel het register was. Er kon niet alleen gezocht worden op ‘gewone’ trefwoorden (bijvoorbeeld jelui, zowel... als), maar ook op taalkundige termen (zoals infinitiefconstructie). Het register is er in de nieuwe editie alleen maar beter op geworden: het is in omvang verdubbeld tot 73 bladzijden (natuurlijk voor een deel vanwege de woorden en begrippen die in de eerste uitgave niet voorkwamen - zoals het onderschikkend voegwoord ingeval) en er zijn nieuwe verduidelijkende verwijzingen opgenomen.

Zoals M.C. van den Toorn in het septembernummer van Onze Taal schreef, moet je de grammaticale termen en begrippen beheersen om met de ANS om te kunnen gaan. En inderdaad hoort er op de basisschool al grondig aan die beheersing te worden gewerkt. Maar toch, de ANS is zó expliciet en uitgebreid en geduldig, dat je er met wat moeite en volharding zelfs de basisbegrippen uit zou kunnen leren.

De ANS is een rijk, uitdagend en verrassend naslagwerk voor vele beroepsgroepen: taalkundigen, leraren, redacteuren, uitgevers, enzovoort. Maar zeker ook voor alle anderen die gefascineerd worden door onze taal.