Onze Taal. Jaargang 66

[p. 228]

Ruben van de Vijver
Verkorte namen
Marc van Oostendorp

Sportverslaggever Frank Snoeks noemt de wielrenner Abdoesjaparov ‘Abdoe’. De voetballer Babangida wordt ‘Baba’ genoemd. Een korte naam is niet alleen makkelijker uit te spreken, hij klinkt ook grappig. Dat zullen wel de redenen zijn waarom Snoeks en zijn collega's namen afkorten.

De Amsterdamse taalwetenschapper Ruben van de Vijver is minder geïnteresseerd in het waarom dan in het hoe van Abdoe en Baba. Hoe verkorten we een naam? Waarom zeggen we bijvoorbeeld niet Ab, Abdoesj, Parov, of Sjap tegen Abdoesjaparov? Of Ba of Babangi tegen Babangida?

● Jawelmanisch

Van de Vijver raakte geïnteresseerd in de vorm van zulke verkortingen omdat het hem opviel dat de meeste daarvan uit twee bepaalde lettergrepen bestonden: een beklemtoonde en een onbeklemtoonde. Zo'n tweetal lettergrepen heet in de taalkundige literatuur een voet, en over voeten schreef Van de Vijver zijn proefschrift. Hij had al onderzocht wat sprekers van onder andere het Arabisch, het Jawelmanisch en het Carib met voeten deden in hun taal. Nu wilde hij weleens weten of zijn theorie ook iets kon zeggen over tweelettergrepige Nederlandse naamverkortingen.

Die hang naar tweelettergrepigheid is volgens Van de Vijver niet toevallig. Nederlanders en Vlamingen laten wel vaker blijken dat ze een voorkeur hebben voor eenheden van twee lettergrepen. Zo worden afkortingen veel gemakkelijker en sneller als letterwoorden uitgesproken wanneer het resultaat twee- in plaats van eenlettergrepig is. Dat verklaart waarom VARA wordt uitgesproken als [vaaraa], maar KRO niet als [kroo] (zie Frank Jansen en Gerard Verhoeven, ‘De uitspraak van letterwoorden’, Onze Taal oktober 1996).

● Patries

Naamverkortingen zijn een voorbeeld van hetzelfde. ‘De basisregel is eenvoudig’, zegt Van de Vijver. ‘Je neemt de eerste twee lettergrepen van de oorspronkelijke naam, en je laat de klemtoon staan. Zo wordt Eduard tot Edu, en Fatima tot Fati. Als de oorspronkelijke naam al twee lettergrepen heeft, wordt de naam verder verkort: Ruben wordt Ruub.’

Deze regel is vrijwel uitzonderingslos, in ieder geval voor nieuwe verkortingen. In de loop van de geschiedenis zijn er wel allerlei verkortingen ontstaan volgens andere patronen - Jan voor Johannes, Lotte voor Charlotte - maar nieuwe namen zijn veel regelmatiger.

Toch is ook over die eenvoudige woorden iets meer te zeggen dan op het eerste gezicht misschien lijkt. Want waarom zeggen we Patries en niet Patrie? Die laatste vorm bevat precies de eerste twee lettergrepen van Patricia en ligt daarom logisch gezien meer voor de hand. Toch klinkt Patries veel natuurlijker dan Patrie. Hoe komt dat?

● Sexye broek

‘Nederlandse woorden eindigen liefst niet op een beklemtoonde klinker’, zegt Van de Vijver. ‘Daar moet het iets mee te maken hebben.’ Als de tweede lettergreep niet beklemtoond is, kan de verkorting namelijk best op een klinker eindigen. De namen Abdoe en Baba, die allebei de klemtoon op de eerste lettergreep hebben liggen, laten dat al zien. Die namen worden nu juist niet afgekort als Abdoes of Babang. Terwijl alle namen met klemtoon op de tweede lettergreep hetzelfde doen als Patries: Carola wordt Carool, Irene wordt Ireen. Ook kortere namen doen mee. Patrick Kluivert wordt Kluif genoemd, en niet Klui. Wouter heet eerder Wout dan Wou.

Woorden die op een beklemtoonde klinker eindigen - continu en wee bijvoorbeeld - zijn in meerdere opzichten vreemd. Als Nederlanders zelf een nieuw tweelettergrepig woord maken, zoals VARA, AVRO, NAVO of CITO, leggen ze de klemtoon onveranderlijk op de eerste lettergreep. Niemand komt op het idee om in zulke woorden de klemtoon op de tweede lettergreep te leggen.

Een ander voorbeeld: normaal gesproken worden bijvoeglijke naamwoorden die eindigen op een klinker niet verbogen. We zeggen bijvoorbeeld wel de jonge man maar niet de albinoë man; wel de leuke broek maar niet de sexye broek. Een buigings-e en een klinker gaan kennelijk niet samen. Alleen als de klinker klemtoon heeft, gaat die redenering niet op. In dat geval kan het bijvoeglijk naamwoord juist weer wel verbogen worden, zoals de weeë geur en de continue aandrang laten zien. Ook in dat opzicht zijn woorden die eindigen op een beklemtoonde klinker uitzonderlijk.

● Algemene wetten

‘Het is dus ongewoon om een woord te laten eindigen op een beklemtoonde klinker’, zegt Van de Vijver. ‘Zo'n woordvorm is minder gewenst in onze taal. De meeste mensen zijn zich daar absoluut niet van bewust. En toch zeggen ze liever Patries dan Patrie en liever Kluif dan Klui.’

Die conclusie komt Van de Vijver goed uit. Als voeten eenheden van twee lettergrepen zijn, bestaan er dus twee mogelijke soorten voeten: een waarbij de klemtoon op de eerste lettergreep ligt (Abdoe, Baba), en een waarbij hij op de laatste ligt (Ireen, Patries). Volgens Van de Vijver is er in alle talen van de wereld met de

[p. 229]

tweede soort voet, in tegenstelling tot de eerste, altijd iets vreemds aan de hand. Dat geldt dus ook voor Nederlandse naamverkortingen. Alle menselijke talen lijken in dit opzicht op elkaar. De wetten die gelden in het Arabisch en in de taal van de Jawelmani-indianen, gelden net zo sterk voor Frank Snoeks die in het Nederlands verslag doet van een sportwedstrijd.

Ruben van de Vijver, The iambic issue. Iambs as a result of constraint interaction. Dit proefschrift verschijnt dit najaar in de serie ‘HIL Dissertations in Linguistics’ bij uitgeverij Holland Academie Graphics in Den Haag.