Onze Taal. Jaargang 66

[p. 216]

Simon Stevin: bouwer van molens en taal
Jan Verhoef - Amsterdam

Evenaar, scheikunde, evenredigheid - het zijn maar enkele van de woorden die we te danken hebben aan Simon Stevin (1548-1620). Want Stevin was behalve een eminent wiskundige en ingenieur ook een van de grondleggers van het Nederlands. Wat bewoog deze taalpurist en welke van zijn vondsten gebruiken we nog steeds?

Simon Stevin was in de woorden van Jan en Annie Romein een ‘erflater van onze beschaving’. Hij geldt als briljant wiskundige en ingenieur. Veel mensen zullen hem kennen van de door hem uitgevonden zeilwagen. Maar Stevin was ook ‘een van de grondleggers van het hedendaagse Nederlands’, zoals de historicus Dijksterhuis schreef. Het zal hier gaan over Stevins bijdragen aan de Nederlandse taal. Maar eerst iets over de man zelf.

Simon Stevin (1548-1620): ‘alleenlyc in Duytsch’.
P. Velijn (1797-1836), Portret van Simon Stevin. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.
© Rijksmuseum-Stichting Amsterdam.

● Brede belangstelling

‘Simon Stevin van Brugghe’ staat er op de titelpagina van vrijwel al zijn boeken - daarom is het onjuist zijn naam op z'n Frans uit te spreken. Hij is daar in 1548 geboren als buitenechtelijke zoon van een moeder wie zoiets vaker overkwam. Pas in 1577 duikt hij op in de archieven als hij klerk wordt op het belastingkantoor van Brugge. In 1581 vestigt hij zich in Leiden. Hij houdt zich onder meer bezig met herstel en nieuwbouw van molens en vanaf 1593 is hij in dienst van Prins Maurits als kwartiermeester, deskundige in fortificaties en als leraar. Hij overlijdt in 1620.

Stevin was een begaafde en welonderlegde technicus met een brede belangstelling, die geheel buiten de academische traditie stond. Op verschillende terreinen heeft hij wezenlijke verbeteringen en vernieuwingen aangebracht. Vanaf 1582 publiceert hij een reeks werken die getuigen van een brede en grondige belezenheid op vele gebieden: wiskunde, mechanica, logica, vestingbouw en boekhouden, om enkele belangrijke te noemen. Op twee na zijn al die werken geschreven in het Nederlands - een gespierd Nederlands mag men wel zeggen.

● Alleenlyc in Duytsch

Het publiceren van wetenschappelijk werk in de landstaal was toen al niet nieuw, en Stevin was in de Nederlanden niet de eerste en enige die zich serieus met de eigen taal bezighield: onze oudste grammatica en ons oudste woordenboek (van Plantijn en Kiliaan) werden tijdens zijn leven geschreven. Maar om op dit niveau wetenschap te kunnen bedrijven in wat hijzelf altijd het Duytsch noemt, moest hij de bestaande taal herscheppen en niet zelden aanvullen met eigen vondsten. Wat dreef hem daartoe?

Als in 1600 op initiatief van Prins Maurits in Leiden een ingenieursschool, de Duytsche Mathematycke, wordt opgericht - waarbij men onder ingenieurs landmeters en vestingbouwkundigen dient te verstaan - staat in de door Stevin geschreven instructie: ‘Want de geene, die dadelyck (= in de praktijk) met ingenieurshandel ommegaen, met malcander geen Latijn en spreecken off immers seer selden, maer dat men in

[p. 217]

elck landt des landts spraecke gebruyct, soe en sullen dese lessen nyet int Latijn, Franchoys off ander talen gedaen worden, maer alleenlyc in Duytsch.’ Stevin is ervan overtuigd dat de oorlog met Spanje niet gewonnen kan worden met alleen mensen die het Latijn beheersen. De jonge republiek heeft iedereen nodig. Zo draagt Stevin bij aan de emancipatie van de bevolkingslaag waaruit hijzelf afkomstig is. Hij is zelf het levende en eminente bewijs dat een wiskundige en technische aanleg zich heel wel buiten de academie kan ontwikkelen. Om dezelfde reden tracht Stevin altijd bewijzen zo te formuleren dat er zo weinig mogelijk voorkennis voor nodig is. Tegelijk wilde Stevin de geleerden die het Latijn gewend waren, niet afschrikken. Wie Stevins boek De Thiende openslaat, zal tot zijn verbazing in de marge van de Nederlandse tekst Latijnse vaktermen aantreffen. Als Stevin uitlegt wat de stoffe van dit boek zal zijn, staat ernaast in de kantlijn materia. Zo kan ook de geschoolde lezer hem volgen, en gemakkelijker zijn weg vinden in andere literatuur over het onderwerp. Het zal een gewoonte van Stevin worden.

● Oertaal

In Dialectike ofte Bewysconst (1585) biedt Stevin een van de oudste twee verhandelingen over logica in onze taal. (De andere, Ruygh-Bewerp der Redenkaveling, aan Hendrik Laurensz Spieghel toegeschreven, verscheen eveneens in 1585.) Stevin zoekt in zijn boek Nederlandse equivalenten voor de traditionele Latijnse termen: causa finalis wordt eyntlicke oirsaeck en ironie spotspreuck. Toch is hij hier nog geen purist en veroordeelt hij zelfs een al te principieel purisme: ‘Daarom die hun een gantsche onvermischte spraecke te heftig voorsetten, schijnen meer hare eyghen vernuft onderworpen, dan de Reden.’

Algauw echter neemt hij een minder gematigd standpunt in. De in 1586 verschenen Weeghconst, waarin hij op het gebied van statica (leer van de evenwichten) en hydrostatica (studie van niet-stromende vloeistoffen) nieuwe wegen inslaat, voorziet hij van een inleiding (‘Uytspraeck van de weerdicheyt der Duytsche tael’), die beroemd geworden is. Hier betoogt hij dat geen taal beter is dan het Duytsch, ook voor wetenschappelijke doeleinden. Want, zegt hij, een taal is des te helderder naarmate ze meer in staat is ‘ynckelsaken (ynckel = enkel) met ynckel gheluyden te beteeckenen’, en het Duytsch kent veel meer eenlettergrepige woorden dan Latijn of Grieks. Hiermee refereert Stevin aan de in de 16de en 17de eeuw gangbare opvatting dat het aantal eenlettergrepige woorden in een taal de mate van haar verwantschap zou aangeven met een volmaakte oertaal, die eens, in de ‘Wijsentijt’, zoals Stevin haar noemt, gesproken werd. Die volmaakte oertaal is voor hem dan ook het Duytsch. Daar komt nog bij dat het Duytsch de mogelijkheid biedt, veel meer zelfs dan het Grieks, om op eenvoudige wijze en volgens een vast systeem samengestelde woorden te vormen. Dat is van groot belang ‘overmidts der dinghen namen daer duer oock hare corte bepalinghen (= definities) syn’.

● Stevins bijdrage

Het is natuurlijk niet eenvoudig om Stevins eigen bijdrage aan het Nederlands exact vast te stellen. Gelukkig hebben we met de woordenboeken van Plantijn en Kiliaan gidsen voor het Nederlands van Stevins tijd. Zo is het wel zeker dat de woorden wiskunde en sterrenkunde, die vaak aan Stevin worden toegeschreven, niet van hem zijn: Kiliaan kent al wisconst en sterconst. Hetzelfde geldt voor driehoek en evenwijdig. Wel is van belang dat Stevin ze overneemt en er het gewicht van zijn niet geringe autoriteit aan verleent. Maar meetconst (en haar toepassing, de meetdaet), simpele woorden als omtreck voor ‘periferie’, scherphouck, stomphouck en veelhouck vindt men bij hem voor het eerst, evenals evebeenich en evesijdich, die wij kennen als gelijkbenig en gelijkzijdig. Stevin bedacht ook het fraaie woord evenredigheid voor de gelijkheid van twee verhoudingen. In Stevins stelreghel voor ‘algebra’ herkennen wij onze oude stelkunde, in zijn stofscheyding voor ‘alchimie’ ons scheikunde, in zijn gheneesstof voor ‘medicamentum’ ons geneesmiddel.

Stevins bijdrage aan wat tegenwoordig natuurkunde heet, ligt op de gebieden van de statica en de hydrostatica. Statica heet bij hem weeghconst voorzover het om de theorie gaat - Stevin heeft het niet over theorie, maar over spiegheling - en weeghdaet voor praktische toepassingen; hydrostatica noemt hij waterwicht en waterwichtdaet. Evenwicht betekent bij Stevin nog letterlijk ‘van gelijk gewicht’. Ongelijke gewichten kunnen voor ons ook wel ‘in evenwicht’ zijn, namelijk als op een balans het grootste gewicht op het kortste stuk staat. Voor Stevin is dat geen evenwicht en hij schept daarvoor het woord evestaltwichtich: zulke gewichten, zegt hij, hebben ‘een ghelaet van evenwichticheyt, maer ten is niet eyghen, dan alleenlick na de ghestalt’ (ze zien eruit als gelijke gewichten, maar eigenlijk zijn ze dat niet). Een vondst die jammer genoeg weer verloren ging.

Een pagina uit Stevins De Thiende, Leiden, 1585.
Universiteitsbibliotheek, Amsterdam.

Om wat Stevin vier eeuwen geleden schreef te waarderen, ontbreekt het de moderne lezer vaak aan vakkennis. Soms is dat inhoudelijk, vaker historisch bepaald. Dat Stevin niet van fortificatie maar van stercktebou spreekt, klinkt ook voor ons nog begrijpelijk, maar wie niet weet wat

[p. 218]

contrescarpe, sortita en nettoyement betekenen, kan ook niet veel aanvangen met Stevins termen schoeysel, heymelicke uytgang en strijckingh. Met één overtuigende uitzondering: casematte heet bij Stevin moortcuyl.

Maar (geografische) lengte en breedte kennen we: de woorden zijn van Stevin. Evenaar eveneens (zij het alleen nog als hemelequator). Een observator is bij hem een gaslagher; wij vonden waarnemer toch beter. Eenichvorst is alleenheerser geworden. Bijl voor ‘trapezium’ heeft geen ingang gevonden, hoewel het een heel duidelijk woord is, zoals iedereen zal toegeven die zich herinnert hoe een trapezium eruitziet.

● De bezem als bruid

Veel van zijn vondsten konden niet beklijven. Soms is dat jammer, maar minstens zo belangrijk is dat Stevin, door met zijn grote gezag op zo'n hoog niveau over zovele zaken in het Nederlands te schrijven, niet alleen een weg gewezen heeft aan zijn opvolgers, maar hun ook de stenen heeft geboden om hem te plaveien. Het is een merkwaardige historische gerechtigheid dat de magistrale studie die wij over Stevin bezitten - en waaraan ik zeer schatplichtig ben - van de hand is van dr. E.J. Dijksterhuis, gepromoveerd in de wiskunde, wiens werk over de geschiedenis van de natuurwetenschappen bekroond werd met een zeer belangrijke literaire prijs: de P.C. Hooftprijs.

Eén argument van Stevin om met zoveel overtuiging voor het Duytsch te kiezen heb ik voor het laatst bewaard. Hij ontleent het aan de ‘beweeghlicheyt’ van onze taal, waarmee hij haar vermogen bedoelt om iets in beweging te brengen, dat wil zeggen: te ontroeren en mee te slepen. Een redenaar die goed van de tongriem gesneden is, kan volgens Stevin in het Duytsch veel krachtiger dan in andere talen de mensen op het gemoed werken en hen tot de gekste dingen bewegen, bijvoorbeeld tot het uithuwelijken van een ‘bessem’ (= bezem). ‘Wat is d'oirsaeck?’, vraagt hij, en geeft vervolgens het antwoord: ‘de beweeghlicheyt der Duytsche woorden, al veel heftelicker des menschen sin ende ghemoet tot des Redenaers voornemen dringhende, als eenighe ander, want soo hij de tong wel t'sijnen bevele heeft, ende dat het hem maer int hooft quaem een bessem de bruyt te sijne, hy sal de ghemeente beweghen ter bruyloft te commen’. Stevin is hier het bewijs van zijn eigen stelling.