Onze Taal. Jaargang 66

[p. 212]

M.C. van den Toorn - emeritus hoogleraar Nederlandse Taalkunde, Groesbeek
Taalkunde is ook een vak
Enkele overwegingen bij een nieuwe ANS

Een belangrijke taalgebeurtenis van 1997 is het verschijnen, in oktober, van de herziene editie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS). De eerste versie (uit 1984) ontmoette nogal wat kritiek. Taalkundigen vonden de ANS te weinig theoretisch gefundeerd, maar voor het ‘algemene’ publiek bleek het boek juist te hoog gegrepen. Vooral dat laatste was een probleem, want de ANS is er uiteindelijk voor de taalkundig niet-onderlegde leek. Hoe moest dat toegankelijkheidsprobleem in de heruitgave opgelost worden? En kán het wel opgelost worden?

In 1984 verscheen de Algemene Nederlandse Spraakkunst, kortweg de ANS. Het was een boek waar velen naar hadden uitgezien en de reacties erop waren zeer uiteenlopend. De eerste recensies - in de dagbladen - waren overwegend positief, de latere besprekingen - van taalkundigen in wetenschappelijke tijdschriften - waren veel kritischer. Men miste van alles en nog wat en een veelgehoord verwijt was dat de ANS te weinig theoretisch gefundeerd zou zijn. In dit koor mengden zich ook de stemmen van de docenten Nederlands-voor-anderstaligen, en die waren veel positiever. Zij vormden trouwens een doelgroep waarop de ANS primair gericht was: de neerlandici extra muros waren nu juist de mensen die al jaren expliciet om een grammatica als de ANS gevraagd hadden.

De kritiek van de universitaire taalkundigen was voor een deel duidelijk ingegeven door teleurstelling: zij hadden een heel ander boek verwacht en zij verloren uit het oog dat in de afkorting ANS een belangrijke rol was weggelegd voor de A van Algemene. Het gaat hier immers om een boek dat voor een algemeen publiek bedoeld is. Dat betekent natuurlijk niet dat nu een populariserende grammatica op de markt was gebracht, maar wel een werk voor een brede kring van ontwikkelde, niet-taalkundig-geschoolde Nederlanders, die uit belangstelling voor hun eigen taal antwoorden moesten kunnen vinden op veelgestelde vragen als ‘Hoe zeg of schrijf je dat?’ en ‘Is dit of dat goed Nederlands?’

● Hoog gegrepen

Al gauw bleek dat de ANS voor veel geïnteresseerden toch wel hoog gegrepen was, misschien wel te hoog. Wat professionele taalkundigen nu juist te weinig aanwezig vonden (theorie), vonden de lezers die het ‘algemene’ publiek vormden dikwijls nog te veel en te moeilijk. Heel duidelijk werd hier dat de taalkundige vakman er geen flauw benul van heeft hoe weinig de taalkundig nietonderlegde leek van taalkundige vraagstukken begrijpt en hoe die een oplossing zoekt voor zijn problemen.

•
Er zijn niet altijd pasklare oplossingen te geven voor iemand die op taalkundig gebied een volslagen leek is.
•

Voor de meeste leken is nog wel makkelijk een antwoord te vinden op de aloude vraag of je nu dan of als na een trap van vergelijking moet gebruiken. Het register van de ANS geeft eenvoudig toegang tot deze miniproblematiek. Maar veel moeilijker is het nadere informatie te vinden over een andere taalkundige kwestie die steeds tot hardnekkige misvattingen aanleiding geeft. Ik bedoel hier de plaatsing van het vervoegde hulp-werkwoord in gezegdes in afhankelijke zinnen. We kennen hier twee mogelijkheden: ik hoor dat Esmeralda vertrokken is en ik hoor dat Esmeralda is vertrokken. De eerste volgorde noemt men wel de groene volgorde, de tweede de rode volgorde. Die kleurnamen hebben hier geen betekenis, maar ze zijn ontleend aan de kleuren van de dialectkaarten waarop dit verschijnsel geregistreerd is. Er ligt dus een regionaal verschil aan ten grondslag, maar de leek wil altijd weten welke volgorde beter is, en of de andere misschien fout is, of dat er verschil in betekenis is, of dat het één mooier is dan het ander. Dat zijn nu de vragen waarop het antwoord te vinden moet zijn in een werk als de ANS.

Maar hoe vindt de niet-taalkundige het antwoord op deze vraag? Het moeilijke is dat de terminologie hem ontbreekt om via een register zijn weg te vinden. Termen als rode en groene volgorde of werkwoordelijke eindgroep zijn vaak onbekend; ook weten veel Nederlanders niets aan te vangen met hulpwerkwoord of zelfs werkwoordelijk gezegde. En dan wordt het wel heel lastig om een boek van zo'n 1200 bladzijden te raadplegen. Wat

[p. 213]

te doen om hiervoor een oplossing te vinden? In het vervolg van dit stuk zal duidelijk worden dat er niet altijd pasklare oplossingen te geven zijn voor iemand die op taalkundig gebied een volslagen leek is.

● Herziening van de ANS

Van meet af aan was duidelijk dat van de ANS een tweede editie zou moeten verschijnen. Met gebruikmaking van kritieken, vragen van lezers en raadgevingen van vele kanten werd dan ook al vrij snel na de verschijning van de eerste druk begonnen met allerlei voorbereidend werk. En sinds een vijftal jaren is gericht gewerkt aan de totstandkoming van een herziene ANS. Een paar dingen stonden daarbij voorop. Allereerst zou gepoogd worden het boek toegankelijker te maken; vooral het register moest daarvoor worden uitgebreid. In de tweede plaats werd, in overleg met een redactieraad - een adviescommissie bestaande uit Nederlandse en Vlaamse taalkundigen (en ook enkele buitenlanders) - de indeling van de ANS veranderd, ook alweer om de presentatie overzichtelijker te krijgen. En in de derde plaats werd op verzoek van veel gebruikers het normatieve systeem aangepast waar dat mogelijk was.

Vooral dat laatste was een belangrijk punt. De geïnteresseerde leek wil nu eenmaal graag duidelijke normen.

‘Het is of sommige taalkundigen verstoken zijn van taalgevoel en zich alleen maar kunnen uitdrukken in erbarmelijk Nederlands. Je herkent ze aan een eigenaardige liefdeloosheid tegenover de taal; wat zij liefhebben is niet taal maar regels en voorschriften. En zij alleen weten ook wat voor Nederlandse schoolkinderen onoverkomelijk moeilijk is: leren spellen. (...)
De gevoelloosheid van deze taalkundigen voor taal is een verschijnsel waar ik me telkens opnieuw over kan verwonderen. Ze aarzelen niet om levende taal in een keurslijf te dwingen ter wille van een systematiek, ze zijn bereid woorden te verminken om ze te laten gehoorzamen aan een regel. Een onthullend voorbeeld is het recente voorschrift het woord pannekoek te veranderen in pannenkoek; dat is geen Nederlands woord.’

Onzin over taal en spelling: Rudy Kousbroek in NRC Handelsblad, 11 oktober 1996. Zonder dat de redactie nu al te snel afkeurende uitspraken doet, is er voor de tweede editie wel naar gestreefd duidelijker te zijn. Het onderscheid tussen spreektaal en gesproken taal enerzijds en schrijftaal en geschreven taal anderzijds bleek voor veel gebruikers niet duidelijk. Het is in de nieuwe ANS komen te vervallen. Wel is een onderscheid tussen formele en informele taal aangebracht. En bij het label regionaal - dat door veel gebruikers ten onrechte als een veroordeling werd opgevat - is waar mogelijk gespecificeerd welke regio's in het geding zijn. Bij veel hete hangijzers (we denken aan gevallen als een aantal omstanders was of waren en een van de schrijvers die dat weet of weten) worden genuanceerde oordelen geformuleerd en als dat kan wordt een soort ‘verklaring van geen bezwaar’ afgegeven. Niettemin zal wel weer blijken dat niet iedereen zich daarin zal kunnen vinden; sommige mensen willen hun vooroordelen nu eenmaal graag bevestigd vinden in een gezaghebbend werk.

Illustratie: Frank Dam

● Kennis van taalkunde

Die vooroordelen over taal zijn divers en bijna onuitroeibaar. Vooral rubrieken met ingezonden stukken leveren daarvoor de bewijzen. Bijna altijd zijn de meningen over taal ingegeven door oprechte belangstelling en liefde voor de eigen taal. Maar de schrijvers van ingezonden brieven in kranten hebben meestal weinig - te weinig - kennis van taalkunde om bijvoorbeeld in te zien dat er verschil moet worden gemaakt tussen taal en spelling, en dat levende taal nu eenmaal aan verandering onderhevig is, en dat niet iedere taalverandering als taalverloedering of -verval mag worden beschouwd.

Om een gezond inzicht in taal te verkrijgen zou een schoolvak ‘kennis van taal en taalkunde’ uiterst nuttig zijn. Zoals bekend zijn daarvoor plannen ontworpen, maar helaas zijn die afgewezen door de regering, om wat voor reden dan ook. Het is natuurlijk teleurstellend dat een overheid eerst commissies van deskundigen aan het werk zet en hun werk vervolgens naar de prullenmand verwijst. Dat wordt dan ook door velen betreurd. In een toonaangevend avondblad werd het door een medewerker toegejuicht als taalkunde als examenvak op de middelbare scholen zou worden ingevoerd. Hoe nuttig dat zou zijn, maakt de schrijver onmiddellijk daarna impliciet duidelijk, want hij gaat zich te buiten aan het debiteren van onzin over taal en spelling. Lessen in taalkunde zouden zeker aan hem besteed zijn geweest. Ook bij hem lezen we weer dat pannenkoek na de spellingwijziging ‘geen Nederlands woord’ zou zijn. Uiteraard is de oude schrijfwijze pannekoek historisch verklaarbaar en verdedigbaar, maar spelling verandert de aard van een woord zelf niet. Historisch gezien is bijvoorbeeld de spelling ijselijk ook onjuist, want dat woord heeft niets met ijs te maken, maar met een Oudgermaans woord voor ‘vrees’, waardoor er een ei aan het begin had moeten staan. Is ijselijk

[p. 214]

dus geen Nederlands woord? Dat is een conclusie die niemand zal willen onderschrijven. Het Nederlands kent meer veranderingen in de spelling die de taal onaangetast laten, alleen weet bijna niemand dat.

● Taalkunde en de nieuwe ANS

Enige kennis van taalkunde zou dus voor iedereen goed zijn. Maar die kennis is pas echt onontbeerlijk voor iemand die iets in een grammatica als de ANS wil opzoeken. Daar is nu eenmaal niets aan te veranderen. Iemand die iets in een woordenboek wil vinden, dient het alfabet te kennen, en wie wat in een atlas wil opzoeken, moet ten minste enige kennis van coördinaten hebben en zo mogelijk van nog wat andere gebruikelijke symbolen. Iedereen ziet dat in en vindt het de gewoonste zaak van de wereld. Iemand die met een grammatica wil werken, moet dus iets van grammatica weten. Hij moet in grammaticale termen onder woorden kunnen brengen wat hij zoekt. Tot die termen horen zeker de namen van de woordsoorten en de voornaamste zinsdelen. Moderne onderwijskundigen die dat een overbodige luxe vinden, hebben ongelijk. Niet alleen hoort kennis van de eigen taal (dus ook de grammatica) tot de algemene ontwikkeling van de Nederlander, net als aardrijkskunde en geschiedenis en enige kennis van schilderkunst, letterkunde en muziek, maar ook is die grammaticale kennis nodig voor het raadplegen van een boek als de ANS.

Het is niet mogelijk een algemeen toegankelijke grammatica te schrijven zonder gebruik te maken van een aantal taalkundige termen. Sommigen menen dat dat kan, maar zij vergissen zich. Wat iedereen normaal vindt in wetenschappen als de natuurkunde of de geneeskunst, wordt voor de taalkunde overbodig geacht. Maar taalkunde is ook een vak, een vak met een eigen terminologie. Een vak bovendien dat heel wat interessante en leuke kanten heeft en de taalgebruiker behoedt voor het verkondigen van onzin over taal. We weten allen dat het onbevoegd uitoefenen van de geneeskunst verboden is. Terecht, want dat brengt gevaar met zich mee. Zo erg is het niet gesteld met het onbevoegd uitoefenen van de taalkunde. Toch zouden de rubrieken met ingezonden stukken ervan opknappen wanneer de inzenders meer van taalkunde snapten. En kennis van taalkunde en grammatica is dan ook nog mooi meegenomen voor de gebruiker van de ANS, ook van de vernieuwde ANS.