Onze Taal. Jaargang 66

[p. 211]

? Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

● Drie kop(pen) en schotels

? Wat is juist: Drie koppen en schotels voor de prijs van twee of Drie kop en schotels voor de prijs van twee?

! Onze voorkeur gaat uit naar drie kop en schotels. Dat komt doordat we kop en schotel als een geheel opvatten, en in zulke gevallen krijgt alleen het laatste zelfstandig naamwoord een meervoudsuitgang. De Algemene Nederlandse Spraakkunst noemt dit een ‘groepsmeervoud’ en geeft nog de voorbeelden paard en wagens en voor en tegens.

De meeste woordcombinaties met de vorm x en y duiden geen geheel aan. Zo is het meervoud van een veelvoorkomende combinatie als oom en tante niet oom en tantes, maar ooms en tantes. In de zin Oom en tantes waren niet welkom op de reünie is er wel sprake van meer tantes, maar slechts van één oom.

Het groepsmeervoud kop en schotels is dus een bijzonder geval. We kunnen dit meervoud alleen vormen als we déze twee woorden in déze vaste volgorde gebruiken. Drie kop en borden, drie kop en groene schotels, drie schotel en koppen en drie kopje en schotels zijn bijvoorbeeld niet mogelijk.

Overigens mógen tussen de delen van dergelijke woordgroepen streepjes gezet worden om de eenheid van de woordgroep te benadrukken. In kop-en-schotel horen kop en schotel nóg duidelijker bij elkaar dan in kop en schotel.

● Dronkemansgebedje

? Waar komt de uitdrukking een dronkemansgebedje doen (‘zijn laatste geld uittellen’) vandaan?

! Ter Laan geeft in zijn Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen als toelichting bij deze uitdrukking: ‘Zoals een dronken man uitrekent of hij nog een borrel betalen kan’. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal wordt de manier waarop de dronkeman zijn (laatste) geld telt in deze uitdrukking vergeleken met het door de vingers laten glijden van de kralen van de rozenkrans bij het gebed.

● Pro rata/rato

? Wat is juist: Iedereen levert pro rata een bijdrage in de kosten of Iedereen levert pro rato een bijdrage in de kosten?

! Pro rata heeft de voorkeur, maar pro rato is niet fout. Naar rata en naar rato zijn ook mogelijk. De vier varianten betekenen alle ‘naar verhouding’, ‘naar evenredigheid’. Wolters' Koenen (1996), Kramers (1996) en Prisma (1994) geven zowel pro rato als pro rata. Het Groene Boekje geeft alleen rata (‘evenredig deel’); de Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal (1995) alleen rata en pro rato.

Van Dale (1995), Verschueren (1996) en het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT, deel 12, 1972) hebben bezwaren tegen rato. Het WNT vermeldt bij de ingang ‘rata, rate, rato’ dat rata ofwel een verkorting is van het Latijnse rata pars of rata portio (‘evenredig (aan)deel’) ofwel uit het Italiaans geleend is. Rate is waarschijnlijk de vernederlandste vorm van rata. Rato maakt volgens het WNT ‘den indruk van een hypercorrecten kanselarijvorm’. Het is waarschijnlijk een ‘herlatinisering’ van rate.

Van Dale en Verschueren zien pro rata als verkorting van pro rata parte, en noemen pro rato ‘(eigenlijk) onjuist’. Maar pro/naar rato komt blijkbaar zo vaak voor dat deze variant in diverse andere woordenboeken vaste voet aan de grond heeft weten te krijgen.

● Loftuiting

? Waar komt de t in loftuiting vandaan?

! Loftuiting is afgeleid van het Middelnederlandse werkwoord lovetuten/loftuten (‘vleien’). Dit woord is samengesteld uit lof en tuiten (‘bazuinen’, ‘trompetten’). Loftuiten betekent dus eigenlijk ‘lof rondbazuinen’. In het zelfstandig naamwoord loftuiting is de t van tuiten behouden gebleven. Ook in de hedendaagse betekenis van loftuiting vinden we iets terug van de betekenis ‘lof rondbazuinen’. Een loftuiting is ‘datgene wat met ophef wordt gezegd tot lof van een persoon of zaak’ (Wolters' Koenen).

● Diagnosticeren/diagnostiseren

? Als een arts bij een patiënt de diagnose stelt, diagnosticeert of diagnostiseert hij of zij de zieke dan?

! De arts diagnosticeert de patiënt. De wat oudere naslagwerken vermelden diagnostiseren, veelal met de variant diagnostizeren. Verschueren (1996) en Kramers (1996) houden het op diagnostiseren, maar volgens het nieuwe Groene Boekje en de andere recente woordenboeken is diagnosticeren juist. Wij sluiten ons bij de meerderheid - waaronder onze officiële spellingnorm - aan.

De schrijfwijze met de c ligt ook etymologisch gezien het meest voor de hand. Diagnosticeren komt van het Griekse diagnosis en is via het Franse diagnostiquer in het Nederlands terechtgekomen. Franse werkwoorden die eindigen op -quer gaan in het Nederlands veelal uit op -ceren: abdiquerabdiceren, indiquer-indiceren, communiquer-communiceren, impliquer-impliceren, enz. Bovendien hebben Nederlandse werkwoorden die op -seren eindigen bijna altijd een Frans equivalent op -ser (standaardiseren-standardiser, specialiseren-spécialiser, legaliseren-légaliser, enz.), terwijl diagnosticeren geen Frans equivalent als diagnostiser kent.