Onze Taal. Jaargang 66

[p. 196]

Astrid Holtman
Onvolmaakt rijm
Marc van Oostendorp

Een tekst die rijmt, lees je door tot het eind. Rijm is een beproefd middel voor wie aandacht wil trekken met zijn tekst en (vooral) voor wie wil dat zijn woorden onthouden worden. Leuzen bij demonstraties, reclamespreuken van middenstanders en toespraken op bruiloften zijn niet voor niets vaak op rijm gesteld.

Is de eerste zin van de vorige alinea zelf een voorbeeld van aandachttrekkend volrijm? Rijmpuristen zoals Drs. P zouden hem beslist afkeuren. Eind en -ijmt klinken niet precies gelijk, en volgens die puristen is er daarom geen sprake van volmaakt rijm. Toch komen juist dit soort rijmen vaak voor op spandoeken (‘wij willen rustig wonen, er mag geen vliegveld komen’), op reclameborden (‘dat is een goede zaak, koop uw kaas bij Jaap’) en in feesttoespraken (‘Koos gedroeg zich heel beleefd, en is steeds een heer geweest’).

● Bakerrijmpjes

‘Die rijmen zijn erg interessant’, vindt Astrid Holtman, die in Utrecht promoveerde op een proefschrift over taalkundige aspecten van het rijm. Ze bekeek daarvoor het werk van serieuze dichters, zoals Byron en Shakespeare uit Engeland en Achterberg en Vestdijk uit Nederland, maar ook bakerrijmpjes en teksten van popliedjes. ‘Sommige mensen denken dat het hier gaat om halfrijm, en dat dus alleen de klinkers op elkaar hoeven te lijken. Maar uit de context blijkt dat de dichter wel degelijk volrijm heeft willen gebruiken.’ Holtman noemt dit soort rijmen ‘imperfect rhyme’ (onvolmaakt rijm). Ze heeft onderzocht hoe onvolmaakt rijm precies in elkaar zit.

‘Een goed voorbeeld kun je vinden in het gedicht “Toen ik het nog niet kon” van Jopie Breemer (1875-1957)’, zegt de onderzoekster:

'T is aangenaam
Bij 't licht der maan
In ene tuin
In goede luim,

Terwijl men zit
Met haan en kip
En vogels schoon
Bij zure room.

Maar wordt het stil
Bij 't dof gekir
Dan is het zaak
Er niet te laat,

Iets aan te doen,
Waar ik mijn roem
Mijn hoed en jas,
Heel graag voor gaf.

Geen enkel rijm in dit gedicht is een volmaakt volrijm. Dat zal wel iets te maken hebben met de titel van het gedicht. Maar aan de andere kant voel je als lezer intuïtief dat de verschillen tussen de klanken in de rijmparen minimaal zijn.

● Millimeters

Kan die intuïtie onderbouwd worden? Neem de eerste vier regels van Breemers gedicht. Daarin rijmt steeds een m op een n (aangenaam-maan, tuin-luim). Dat soort rijm behoort tot de meestvoorkomende onvolmaaktheden. Vreemd is dat niet. De m en de n klinken bijna hetzelfde en ze worden ook bijna op dezelfde manier gemaakt. Het zijn allebei klanken waarbij de lucht door de neus stroomt, alleen sluit de spreker bij de n zijn mond net achter zijn tanden af en doet hij dat bij de m bij zijn lippen: een verschil van een paar millimeter. Dat blijkt te verwaarlozen te zijn.

Ook bij het rijmpaar zaak-laat is het verschil klein: wie die woorden uitspreekt, maakt de klanken k en t bijna op dezelfde manier, namelijk door de naar buiten stromende lucht even tegen te houden en vervolgens met een korte plof naar buiten te laten komen. Alleen houdt hij bij het uitspreken van de k de lucht tegen met de achterkant van zijn tong en bij de t met de voorkant - alweer een betrekkelijk klein verschil.

Ook het verschil tussen de l en de r in stil-gekir blijkt subtiel. Sprekers van sommige talen - zoals het Chinees en het Japans - kunnen dat verschil bijvoorbeeld niet goed horen. Volgens Holtman is die subtiliteit een eigenschap van alle onvolmaakte rijmparen die ze heeft bestudeerd. Een rijmpje als Dat is een goede zaak, koop bij Jaap uw kaas komen we niet zo snel tegen: de k en de s verschillen niet alleen in de plaats wáár, maar ook in de manier waaróp we ze maken: de eerste met een kleine explosie in de mond, de tweede met geruis.

● Klinkers en medeklinkers

Tijdens haar onderzoek ontdekte Holtman overigens een verschil tussen serieuze poëzie en de rijmen in bakerversjes en populaire liedjes. In de eerste soort dichtkunst zat de onvolmaaktheid vaak in de klinkers: rook rijmt dan op klok en lachen op verdragen. Dat soort onvolmaaktheden komt in de populairdere genres bijna niet voor: de verschillen zitten daar eigenlijk alleen maar in de medeklinkers: zaak rijmt op laat. ‘Dat verschil is vrij gemakkelijk te verklaren’, zegt Holtman. Serieuze poëzie

[p. 197]

is er in de eerste plaats om gelezen te worden, terwijl de andere rijmvormen er vooral zijn om naar te luisteren. Klinkers hebben nu eenmaal een veel prominentere plaats in de klankvorm van een woord dan medeklinkers. De termen klinker en medeklinker zijn wat dat betreft zeer goed gekozen. En dus valt een verschil in de klinker veel meer op dan een verschil in de medeklinker: rook rijmt beter op boot dan op klok.

Nog een verschil viel Holtman op terwijl ze met haar onderzoek bezig was. ‘Helemaal hardmaken kan ik het niet,’ zegt ze, ‘maar volgens mij gaan Nederlandse rapgroepen zoals Osdorp Posse veel preciezer met hun rijm om dan hun Engelstalige collega's. Die Nederlanders lijken puriteinser, maar voor een Amerikaan maakt het bij wijze van spreken niet uit wat hij zingt.’ Als het maar lekker klinkt.

Astrid Holtman, A Generative Theory of Rhyme. An Optimality Approach, Utrecht, Led. ISBN 90 5434 060 6.