Onze Taal. Jaargang 66

[p. 194]

Woorverwerking [6]
Klemtoonaanduiding in woordenboeken
Rik Schutz - uitgever Van Dale Lexicografie

Wie muziek wil lezen, maakt zich het notenschrift eigen. Eén of twee vlaggetjes aan de stok van een noot maakt immers verschil. Wie een kaart bestudeert, moet zich vertrouwd maken met cartografische conventies, zoals de kleur van een weg, die aangeeft dat het gaat om een snelweg of een secundaire weg. Hoe algemener het gebruik van een symbool of code, hoe effectiever. De gewoonte om het noorden aan de bovenkant af te beelden is een voorbeeld van een ingesleten cartografische conventie - niemand staat er nog bij stil dat het ook anders zou kunnen en dat het ooit anders was. In woordenboeken is het algemeen gebruikelijk om trefwoorden vet af te drukken in hun onverbogen/onvervoegde vorm. Dat er ook minder algemeen aanvaarde manieren zijn om verschijnselen weer te geven, mag blijken uit de verschillende notaties voor de klemtoon in een aantal gewone woordenboeken en aanverwante naslagwerken.

Klemtoonaanduiding in verschillende woordenboeken
geen aanduiding	incest	Woordenboek der Nederlandsche Taal, Grote Van Dale 2de t/m 7de druk, Groene Boekje, Nieuwe Spellinggids
cursivering klinker	icon [aajkun]	Peptalk
accent aigu	Incéstus	Kramers kunstwoordentolk 1886
teken na lettergreep	incest'	Grote Van Dale 8ste t/m 11 de druk, Kramers woordentolk
teken vóór lettergreep	'incest	Groot woordenboek van hedendaags Nederlands, Basiswoordenboek Van Dale 1 ste druk, Wolters' woordenboeken
	in'cest	Wolters' Woordenboeken
	incest /'incest/	Concise Oxford Dictionary 8ste druk
teken na klinker	Incest (i'nsest)	Oxford English Dictionary
streep onder lettergreep	incest	Prisma Abeling
streep onder klinker	incest	Basiswoordenboek Van Dale 2de druk, Groot woordenboek van hedendaags Nederlands 2de druk omgespeld
	incest	Pinkhof-Hilfman (medisch woordenboek), Grote Van Dale 12de druk
	incest /insƐst/	Cobuild (Engelstalig leerwoordenboek voor niet-Engelstaligen)

● Conventies

De klemtoon is in veel woordenboeken het enige uitspraakkenmerk dat wordt gegeven. Slechts zelden is er meer uitspraakinformatie, zoals een fonetische weergave van het woord. Het hierbij afgedrukte overzichtje laat zien hoe de klemtoon weergegeven is in een aantal naslagwerken. Met opzet heb ik als voorbeeld een woord gekozen waarbij niet alleen de manier van weergeven verschilt, maar waarbij ook de klemtoon op verschillende lettergrepen wordt gelegd. Of in het woord incest de klemtoon op de eerste of op de laatste lettergreep ligt, is onderwerp van discussie. Veel medici houden het op de tweede lettergreep, terwijl de rest van Nederland de eerste beklemtoont. (Het trefwoord incest ontbreekt helaas in Peptalk, het woordenboek met Engelse leenwoorden in het Nederlands. Omdat Peptalk een eigenzinnige notatie voor de klemtoon hanteert, is toch een (ander) woord uit dat boek in het schemaatje opgenomen.)

Ik durf te veronderstellen dat tachtig procent van de woordenboekbezitters en -gebruikers niet op de hoogte is van tachtig procent van de typografische conventies in zijn/haar woordenboeken). Ik kan u verklappen dat het lexicografen veel verdriet doet dat de slangetjes en streepjes waarmee zij proberen op een beknopte manier veel informatie aan te bieden, paarlen voor de zwijnen zijn.

● Gebruiksaanwijzing

Wanneer een code wordt gebruikt die niet algemeen bekend is, moet de gebruiker van het naslagwerk zich eigenlijk verdiepen in de inleiding of de gebruiksaanwijzing. Normale mensen doen dat echter niet, die zoeken een woord op en verwachten dat

[p. 195]

wat ze aantreffen voor zichzelf spreekt. Net zoals we een gebruiksaanwijzing of montagevoorschrift van een willekeurig apparaat meestal ongelezen laten. Vaak spreekt het ook wel een beetje voor zichzelf. Zo gaat dat bij woordenboeken ook natuurlijk. De meeste mensen kijken gemakkelijk over dat rare vliegende kommaatje heen, maar wie speciaal op zoek is naar informatie over de beklemtoonde lettergreep, begrijpt meestal zonder uitleg wel wat er staat of kijkt de inleiding wél na.

Dat de meeste lexicografen zelf nog geen tiende benutten van de mogelijkheden die hun printers, magnetrons, enzovoort te bieden hebben, moet ze maar verzoenen met het oppervlakkige gebruik dat anderen van hun woordenboeken maken. En laten we wel wezen, er worden toch nog heel wat teksten afgedrukt, diepvriesmaaltijden op de juiste temperatuur op tafel gezet en woorden met succes opgezocht in woordenboeken.

Het beste waar je op kunt hopen als je kiest voor een code, notatie of symbooltje is dat jouw keuze de norm wordt. Zoals een lijntje onder de beklemtoonde klinker in het woordenboek. Zo vanzelfsprekend dat niemand zich zou moeten afvragen hoe je het anders zou kunnen doen.