Onze Taal. Jaargang 66

[p. 193]

Etymofilie
Landauer
Ewoud Sanders

Een landauer is een rijtuig voor vier personen met afzonderlijk beweegbare voor- en achterkap. Over de herkomst van dit woord bestaan drie theorieën. De Engelsen mochten voorheen graag beweren dat de koets genoemd is naar de Engelse wagenmaker Landow. Geheel ongegrond leek dit niet, want ook veel andere rijtuigen, zoals bijvoorbeeld de hansom, de stanhope en de tilbury, zijn naar hun makers genoemd. Hedendaagse Engelse woordenboeken hebben deze claim echter laten vallen, wegens gebrek aan bewijs.

De tweede theorie komt uit de hoek van de oriëntalisten. Het gaat om een tamelijk ingewikkelde afleiding, die voor het Nederlands alleen te vinden is in het etymologisch woordenboek van Van Dale, dit geheel in navolging van de Canadese etymoloog Ernest Klein. Het komt erop neer dat landauer zou zijn afgeleid van het Arabisch al andúl, een ontlening via het Perzisch van het Oudindische hindolah of andolah, dat ‘draagstoel’ betekent. Maar een Italiaanse taalkundige oordeelde in 1983: ‘Deze hypothese is tot op heden met niet één document gestaafd’, en anderen onderschrijven dit.

● Dertigjarige Oorlog

Door naar theorie drie, die de landauer in verband brengt met de Duitse stad Landau, gelegen ten zuidwesten van Mannheim, net boven de noordoostpunt van Frankrijk. Vrijwel alle moderne etymologische woordenboeken hebben zich bij deze verklaring aangesloten, alleen hun toelichtingen lopen enigszins uiteen.

Het tijdstip is inmiddels zeker: wij schrijven 1704 en bevinden ons in de Dertigjarige Oorlog. Landau, op dat moment in Franse handen, ligt onder vuur van de Oostenrijkse troepen. In opdracht van Lodewijk XIV had de beroemde vestingbouwer Sébastien Vauban de stad in 1687 zo versterkt dat zij als onneembaar gold. In 1702 bewezen de Oostenrijkers voor het eerst Vaubans ongelijk: na een beleg van 82 dagen namen zij Landau in. In 1703 moesten ze de stad na een beleg van 58 dagen weer aan de Fransen afstaan.

In 1704 was het weer de beurt aan de Oostenrijkers. Na 70 dagen joegen zij de Fransen andermaal uit Landau. En nu komt het: ‘Keizer Josef I van Oostenrijk deed er een triomfantelijke intocht in een moderne reiskoets, die met twee neerlaatbare kappen zowel in open als gesloten toestand kon worden gereden. Met de kappen opengeklapt konden de Landauers hun keizer zien en toejuichen. De reiskoets werd vervolgens bekend onder de naam Landauer, en was aan het einde van de eeuw zeer populair in heel Noordelijk Europa.’ Aldus Luc Eekhout, directeur van het Nationaal Rijtuigmuseum te Leek, die zich hiervoor onder meer baseert op P. Jäger (e.a.) Der Landauer. Ein Europäischer Reisewagen (Landau 1985).

•
De grote populariteit van de landauer is goed af te lezen aan de bewijsplaatsen voor dit woord in enkele Europese talen.
•

Het boek van Jäger is met Duitse degelijkheid gemaakt en dus kunnen we op zijn gezag een streep halen door de veelvuldig te vinden verklaringen dat: 1. keizer Josef in 1702 met zijn koets naar Landau kwam om de stad te belegeren; 2. de koets in Landau werd uitgevonden. Dit laatste is zeker onjuist, want dit type reiskoets bestond al in de 17de eeuw. Gewoonlijk zaten keizers tijdens een feestelijke intocht in een staatsiekoets, maar omdat Josef een flinke afstand moest afleggen, koos hij voor een reiskoets, die voor de gelegenheid werd aangepast en verfraaid.

● Goethe

De grote populariteit van de landauer is goed af te lezen aan de bewijsplaatsen voor dit woord in enkele Europese talen. In het Engels duikt de koetsnaam voor het eerst op in 1743, in het Italiaans in 1761 en in het Frans in 1814. Net als de Spanjaarden leenden wij het woord aan het begin van de 19de eeuw uit het Frans. De woordenboekmaker Petrus Weiland vermeldt het in 1832, voorzover bekend als eerste.

Goethe vereeuwigde de landauer in 1798 in het gedicht ‘Hermann und Dorothea’. De zin is door landauervorsers vaak aangehaald, hoewel er niet meer staat dan: ‘Im geöffneten Wagen (er war in Landau verfertigt)’, dus: ‘in een open rijtuig (het was in Landau gebouwd)’. Dankzij Jäger weten we nu dat zelfs Goethe zich kon vergissen.