Onze Taal. Jaargang 66

Vreemde nevenschikking en en samentrekkingen
Marcel Lemmens - docent opleiding Tolk-Vertaler, Hogeschool Maastricht

Met het voegwoord en kunnen woorden en zinnen met elkaar verbonden worden. Maar soms doet zo'n nevenschikking vreemd aan, zeker als er ook woorden worden samengetrokken. Wij zetten koffie en over is een schoolvoorbeeld van hoe het niet moet. En ook als we délen van woorden samentrekken, gaat er weleens iets mis: was- en stomerij.

In 1972 kregen Freek de Jonge en Bram Vermeulen vele zalen aan het lachen met hun conference De lifter. Daarin kwam de volgende passage voor: ‘Om twaalf uur kwam mijn moeder met de tram en de lunchpakketten.’ In deze zin wordt op een komische manier gespeeld met het procédé nevenschikking: er worden twee verschillende gebruiksmogelijkheden van komen met met elkaar gecombineerd. Een ander, iets bekender voorbeeld zag je vroeger bij veel cafés aan bijvoorbeeld de Maas en de Waal waar niet alleen iets te drinken verkrijgbaar was, maar waar je ook met een roeiboot de rivier kon worden overgezet. Men meldde dan ‘Wij zetten koffie en over’. Of er ook hier komische bedoelingen in het geding waren, is niet zeker, maar de nevenschikking is nog gekker dan die van De Jonge en Vermeulen. In dat voorbeeld ging het om één werkwoord (komen) met verschillende gebruiksmogelijkheden, maar het ‘koffie’-voorbeeld combineert twee verschillende werkwoorden: koffiezetten en overzetten.

● Grammaticale ontsporingen

In de twee voorbeelden hierboven gaat het behalve om nevenschikking ook om samentrekking: het weglaten van woorden na het voegwoord en. In het eerste geval werd Om twaalf uur kwam mijn moeder met niet herhaald, in het tweede Wij zetten. Soms leidt zo'n samentrekking tot vreemde grammaticale constructies. Neem nu de volgende voorbeelden.

1	De ontmoeting had vijf minuten geduurd en Dodd nogal geamuseerd. (Uit een vertaling van de roman 1933 van Philip Metcalfe)
2	[De scheidsrechter] geeft een penalty en Arts een gele kaart. (Evert ten Napel in Studio Sport, 18-9-1994)

Op zichzelf zou de weglating van De ontmoeting had in het tweede deel van 1 geen probleem moeten zijn. Toch is de nevenschikking enigszins vreemd doordat de twee structuren die naast elkaar staan slechts ogenschijnlijk gelijk zijn. In het eerste deel staat namelijk een tijdbepaling (vijf minuten) en in het tweede deel een lijdend voorwerp (Dodd). Ook in 2 worden twee structuren aan elkaar gekoppeld die niet van dezelfde soort zijn. In het eerste deel van de zin staat alleen een lijdend voorwerp (een penalty), in het tweede deel zowel een lijdend voorwerp (een gele kaart) als een meewerkend voorwerp (Arts).

● Geestelijke- en maatschappelijke invloeden

Een veelvoorkomende soort samentrekking is die waarbij twee bijvoeglijke naamwoorden naast elkaar vóór een zelfstandig naamwoord staan en waarbij achter het eerste bijvoeglijk naamwoord een weglatingsstreepje wordt gebruikt. Enkele voorbeelden.

3	De stuwende kracht achter het promoten van deze alternatieve- en additieve geneeswijzen en paranormale aangelegenheden is Jane Schieffelers, als therapeute werkzaam in Geulle. (De Geulbode, september 1994)
4	Ondanks de goede resultaten van

[p. 154]

	het project, zowel in kwalitatief als in kwantitatief opzicht, zal het project in de huidige omvang na 1 januari 1995 niet gecontinueerd worden. (Uit een brief van RDC-Limburg, 23-11-1994)
5	geestelijke- en maatschappelijke invloeden (Uit een werkstuk van een student)
6	een absorberende- en een verende eigenschap (Uit een werkstuk van een student)
7	korte- of middellange kredieten (Uit een werkstuk van een student)

Aan al deze samentrekkingen mankeert iets. De weglatingsstreepjes kunnen namelijk alleen worden gebruikt wanneer een deel van een woord in een nevenschikking wordt weggelaten dat in een ander woord wordt herhaald. In de voorbeelden hierboven staan de streepjes niet achter woorddelen, maar achter zelfstandige woorden. De volgende vier voorbeelden illustreren een goed gebruik van het streepje.

8	woon-, werk- en leefomgeving
9	voor- en tegenstanders van dierproeven
10	de Engelse sterrenkunde- en mechanicaleraar James Ferguson
11	beroepstolken en -vertalers

● Be- en verhangen

Nu lijkt de regel gemakkelijk (‘het streepje vervangt een deel van een woord’), maar toch is het niet zo dat elk willekeurig deel van een woord kan worden vervangen door een streepje. Oordeel zelf maar eens of de volgende samentrekkingen mogelijk zijn.

12	in- en uitschakelen
13	be- en verhangen
14	ver- en ontsieren
15	wis- en sterrenkundeleraar
16	wis- en natuurkunde
17	onder- en bovenmaats
18	Koninginne- en hemelvaartsdag
19	zon- en feestdagen
20	dins- en donderdag

Misschien is geen enkele weglating ‘technisch’ gezien echt onmogelijk, maar toch zullen sommige wel acceptabel gevonden worden en andere niet. Bij 13, 14, 15, 18 en 20 zullen veel Nederlanders wellicht de wenkbrauwen fronsen. Hoe komt dat?

Renkema adviseert in zijn Schrijfwijzer (1995): ‘Gebruik geen weglatingstekens als er onoverzichtelijke of gekunstelde constructies ontstaan’ (blz. 173). Een van de voorbeelden die hij geeft, is het grappige ‘vee- en wethouder’. Maar wat betekent ‘gekunsteld’ hier eigenlijk? Het betekent in feite niet meer dan dat de woorden die worden samengetrokken, normaal gesproken niet naast elkaar voorkomen. Bij 12, 16, 17 en 19 hebben we te maken met samentrekkingen die bijna als vaste ‘koppels’ kunnen worden beschouwd. Inschakelen en uitschakelen horen bij elkaar, en in agenda's worden zondagen en feestdagen meestal tot dezelfde categorie gerekend. Maar bij bijvoorbeeld 13 en 18 hebben we te maken met samentrekkingen van woorden die normaliter niet zoveel met elkaar te maken hebben. Ze worden gewoonlijk dan ook niet samengetrokken. Zo kunnen behangen en verhangen niet met hetzelfde lijdend voorwerp gepaard gaan, en hebben Koninginnedag en hemelvaartsdag op zichzelf niet veel met elkaar van doen, d.w.z. ze vormen samen geen apart soort feestdag. Voorbeeld 15 is ook interessant. Op zichzelf zou een samentrekking van wiskunde en sterrenkunde misschien niet zo gek zijn, maar het probleem is dat men bij het lezen van wis- verwacht dat het tweede deel -kunde is en niet -kundeleraar. Het lijkt erop dat het al dan niet acceptabel zijn van een samentrekking veel te maken heeft met conventies, met wat nu eenmaal ingeburgerd is.

De gekste ‘vreemde’ samentrekking vind ik 20. Misschien komt dat doordat dinsdag en donderdag in feite geen aparte eenheid vormen. Maar hoe zit het dan met het volgende voorbeeld, dat ik een paar jaar geleden op een bord in mijn woonplaats Bunde zag staan?

21	Kerstbomen te koop op zater- en zondag.

Zaterdag en zondag horen bij elkaar: het zijn de twee dagen van het weekend. Toch moest ik glimlachen toen ik het bord zag.

Tot slot nog enkele authentieke voorbeelden waarbij het idee van samentrekking wel heel erg ver is doorgevoerd:

-	was- en stomerij (ook gesignaleerd: stoom- en wasserij)
-	brom- en fietsen (Tot vorig jaar op een gevel van een rijwielhandelaar in Margraten)
-	brom-fietsen (Gezien op de zijkant van een vrachtwagen).