Onze Taal. Jaargang 66

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Sterke werkwoorden

Blinkte kan het winnen van blonk. Van Santen heeft het overtuigend aangetoond in haar artikel over ‘Sterke werkwoorden en woordfrequenties’ in het februari/maartnummer. Dat weinig gebruikte sterke werkwoorden eerder zwak worden dan veelgebruikte werd al lang verondersteld, maar het is goed dat nu eens met cijfers geboekstaafd te zien.

● Van drie- naar tweedeling

Van oudsher maakt men onderscheid tussen drie soorten werkwoorden: zwakke (de productieve categorie), sterke en onregelmatige werkwoorden. De vanouds sterke werkwoorden kan men ook weer in groepen verdelen, waarbij er binnen elke groep van een regelmatige klinkerwisseling sprake is. Zo zit nemen-nam-genomen in dezelfde groep als stelen-stal-gestolen en breken-brak-gebroken. Voor onregelmatige werkwoorden als zijn, doen en zullen geldt die groepsvorming niet. Dit systeem was voor het Middelnederlands nog goed verdedigbaar, maar voor het huidige Nederlands nauwelijks. Door de vele veranderingen die de laatste vijfhonderd jaar hebben plaatsgevonden, is het beter voor een tweedeling te kiezen: stamwisselende ofwel sterke werkwoorden tegenover niet-stamwisselende ofwel zwakke. Bij de sterke werkwoorden is er een glijdende schaal van onregelmatigheid.

Veelvoorkomende werkwoorden als hebben en kunnen kunnen zich allerlei onregelmatigheden veroorloven, zelfs binnen de tegenwoordige tijd: heb-heeft; kan-kunnen. Doordat deze werkwoorden zo vaak gebruikt worden, kan de individuele taalgebruiker al die vormen onthouden. Ze zullen zich dus niet gauw aan de productieve vervoeging aanpassen.

● Naar onregelmatigheid

Maar het gaat nog verder: regelmatige werkwoorden hebben de neiging onregelmatig te worden als men ze vaker gebruikt. Het werkwoord worden bijvoorbeeld. Vroeger was dat een regelmatig sterk werkwoord; het behoorde tot de groep helpen-halp-holpen-geholpen/bergen-barg-borgen-geborgen. De stamtijden luidden dus werden-ward-worden-geworden. In het Middelnederlands al kwamen er onregelmatige verledentijdsvormen voor: werd-wierd-word. Vervolgens veranderde de tegenwoordige tijd, en nu hoort worden-werd-geworden in geen enkele groep meer thuis, noch in die van helpen-hielp-geholpen, noch in die van bergen-barg-geborgen. Het werkwoord zijn is in zijn vervoeging uit drie werkwoorden samengesteld, grof gezegd uit zijn zelf (waartoe men ook is moet rekenen), wezen en bennen. Het eerste moet aanvankelijk het existentiële ‘zijn’ hebben betekend, het tweede ‘verblijven en wonen’, het derde ‘bouwen en doen groeien’.

In dit patroon past ook dat er sterke werkwoorden bij kunnen komen, wat ook inderdaad gebeurd is. Zo is vragen een veelgebruikt woord. In andere Germaanse talen is het zwak, en dat was het ook nog in het Middelnederlands, maar naar analogie van dragen-droeg heeft het een sterke verleden tijd gekregen.

● Vrijen

Vooral de groep van grijpen-greep is behoorlijk uitgebreid met werkwoorden als prijzen, spijten, lijken en schijnen. Stijven werd sterk in de concrete betekenis, maar ja, vroeger werd er dan ook heel wat gesteven. Ook vrijen is van oudsher zwak, maar Brill nam dit woord in zijn Nederlandsche Spraakleer op onder de sterke werkwoorden, in 1871 al. Bij hijsen en vermijden erkende hij nog zwakke vormen naast de sterke.

Bij de grijpen-groep hebben zich werkwoorden met -ei aangesloten, zoals Van Haeringen laat zien in De taaie levenskracht van het sterke werkwoord uit 1940. Volgens hem zijn schee uit en uitgescheeën als de gangbare beschaafde vormen van uitscheiden aan te merken. Hetzelfde geldt (gold?) voor bree, gebreeën.

Schenken en zenden zijn in de groep van gelden terechtgekomen. Over erven-orf-georven zegt Van Haeringen dat ze ‘uit beschaafde mond geenszins ongehoord’ zouden zijn. Is dat nog steeds zo? De groep buigen-boog-gebogen heeft fluiten, spuiten en pluizen erbij gekregen. Verder maakte fuiven-foof-gefoven opgang, wat we ons nu nauwelijks meer kunnen voorstellen, sinds dit werkwoord in onbruik is geraakt. Het bijbehorende zelfstandig naamwoord fuif is bijna alleen nog bekend door de Duyvis-reclame.