Onze Taal. Jaargang 66

[p. 128]

Naar de dotoro om te boro
Nederlandse leenwoorden in het Muna
Dr. René van den Berg - Horsleys Green, Engeland

In de Indonesische archipel ligt Muna, een eiland waar naast het Indonesisch ook een eigen taal wordt gesproken. De weinige Nederlanders die deze taal ooit hoorden, zullen geregeld de schok der herkenning hebben ervaren, want het Muna ontleende heel wat woorden aan het Nederlands. Vaak gebeurde dat via een omweg (het Indonesisch), maar soms ook rechtstreeks.

Ten zuidoosten van Sulawesi (het vroegere Celebes) ligt het eiland Muna, op een afgelegen plaats in de Indonesische archipel, dat in Nederland nooit enige bekendheid heeft gekregen. Op Sulawesi kent men Muna alleen van het goede teakhout dat ervandaan komt. Omgekeerd is Nederland wel enigszins bekend op Muna. Als land van de koloniale regering, maar ook door de sporen die het Nederlands er achtergelaten heeft.

● Bensi in je oto

Mijn vrouw en ik hebben een aantal jaren op dit eiland doorgebracht om daar de taal te beschrijven, een geschreven literatuur te ontwikkelen en de lokale kerk te assisteren bij het maken van een vertaling van delen van de bijbel. Op Muna wordt door de bevolking (ruim 200.000 zielen) namelijk een eigen taal gesproken, het Muna. Dit is een taal met een heel eigen klankleer en grammatica, en een rijke mondelinge literatuur. Toen wij deze taal gingen bestuderen, leerden we woorden als wulu (bamboe), kahitela (maïs) en kameko (palmwijn) - belangrijke onderdelen van de Muna-cultuur. Maar we ontdekten ook al snel dat er op sommige wegen asipalu (asfalt) ligt, dat je bensi (benzine) in je oto of motoro moet doen, dat je busi (bougie) schoon moet blijven, en dat je bij een lekke bani (band) de bene (binnenband) eruit haalt, die onderdompelt in een embere (emmer) met water, plakt met lemu (lijm) en ten slotte de bani weer oppompt met een pompa. (Voor alle duidelijkheid: spreek de Muna-u uit als oe, en de e en o altijd als in het Nederlandse pet en pot.)

Wie enige kennis heeft van het Indonesisch (tot 1949 Maleis geheten), zal deze leenwoorden onmiddellijk herkennen. En inderdaad, naast het Muna wordt op het eiland ook volop Indonesisch gesproken. Dat zal begonnen zijn toen de Nederlandse koloniale overheid zich in 1906 op Muna vestigde, en het gaat door tot op de huidige dag. De bovengenoemde voorbeelden zijn dan ook niet rechtstreeks uit het Nederlands afkomstig, maar zijn via het Indonesisch in het Muna terechtgekomen. Ze hebben zich onderweg twee keer moeten aanpassen, eerst aan het Indonesisch, vervolgens aan het Muna.

● Oosterse kleur

In het Muna is die aanpassing duidelijk zichtbaar. Het meest opvallend is de slotklinker die regelmatig wordt toegevoegd. Dit volgt uit een simpele regel van de Muna-klankleer: de taal kent alleen open lettergrepen en nagenoeg geen medeklinkercombinaties. Ook enkele onbekende klanken worden vervangen. Veel Nederlandse woorden hadden al veranderingen ondergaan toen ze in het Indonesisch werden opgenomen, maar nu krijgen ze nog meer een oosterse kleur. Asfalt is via het Indonesische aspal in het Muna uiteindelijk asipalu geworden, en schroef via sekrup tot sikoropu. Andere woorden zijn min of meer onveranderd overgenomen. En soms leveren verschillende originelen hetzelfde eindproduct op: cent en zink komen via het Indonesische sen en seng ten slotte beide in het Muna terecht als see.

Ik heb in totaal zo'n 150 uit het Nederlands afkomstige woorden kunnen ontdekken die via het Indonesisch in het Muna terechtgekomen zijn. Het gaat daarbij bijna altijd om begrippen en voorwerpen die met de moderne tijd samenhangen. Er zijn bovendien veel leenwoorden in de sfeer van het koloniaal bestuur, zoals balasitei (belasting), kantori (kantoor), bisiloi (besluit) en teke (handtekening), maar ook het onderwijs is vanzelfsprekend goed vertegenwoordigd. Leerlingen zitten in een kalasi (klas), schrijven met een putolo (potlood), komen soms talati (te laat), en hebben ook dagen ferei (vrij).

Andere gebieden waar we ontleningen tegenkomen, zijn de wereld van mechanica, vervoer, medische zorg, handel, nieuwe materialen, huishoudelijke voorwerpen en spelen. In Raha, de hoofdstad van Muna, kun je naar de dotoro (dokter) voor een pele (pil) of om te boro (een injectie krijgen). Dit woord is vermoedelijk van boren afkomstig. Bij de dotoro moet je natuurlijk wel doi (duit, geld) hebben, want er zijn altijd ongkoso (onkosten); hopelijk staat er wat op de bani (bank) en heb je geen takoro (tekort).

Nieuwe materialen vonden op Muna ook hun weg dankzij de contacten met het westen; niet alleen bouwt men met sume (cement), maar men kent ook kleren van wolu (wol).

● Kalawara hiri

De huizen op Muna hebben tegenwoordig diverse kamara (kamers), en

[p. 129]

soms een kakusu (toilet, van kakhuisje). Spullen worden vervoerd in een dosi (doos) of tasi (tas) en bewaard in een lati (lade) of een topulesi (stopfles). Water is een kostbaar bezit op Muna. Vaak wordt het buiten opgeslagen in een doromu (drum) of een baki (bak), en in een embere of panti (pannetje) naar binnen gebracht.

Grappig is dat ook veel namen van spelen ontleend blijken te zijn. Zo is bijna de hele terminologie voor kaarten aan het Nederlands ontleend; men speelt met arataa (harten) en kalawara (klaver), en hiri (heer) en asa (aas). Ook damu (dammen) en dome (domino) zijn populair, evenals voetbal, met een kepere (keeper; eigenlijk Engels). Steeds gaat het om het behalen van peni (punten).

● Betekenisverandering

Over vormelijke aanpassingen is nog iets meer te zeggen. Zo is in ndoro (rok) het Nederlandse onderrok te herkennen. Niet alleen is de betekenis iets verschoven, maar bovendien is de begin-o verdwenen. Dat kan verklaard worden als we weten dat het Muna een lidwoord o heeft. Onderrok is dus via het Indonesisch onderok eerst als ondoro geleend, en vervolgens opgevat als o ndoro, met o als lidwoord en ndoro als zelfstandig naamwoord.

Maar niet alleen de vorm van de woorden is veranderd, ook hun betekenis is niet altijd hetzelfde gebleven. Fraaie voorbeelden zijn siloki (een klein glaasje), afkomstig van slokje, en het merkwaardige silopu (schoen met hoge hak) van slof. Uit de houtwereld ten slotte nog sitele (een houten (manshoge) zaagconstructie) uit stelling.

Dat het Muna leenwoorden totaal heeft aangepast aan het eigen regelsysteem blijkt ook uit het feit dat werkwoorden helemaal meegaan in alle vormen van verbuiging en vervoeging. De toekomende tijd wordt in het Muna gevormd met behulp van het invoegsel -urn-. Van het Nederlandse lap is het Muna lapu afgeleid. Dat betekent niet alleen ‘lap’ maar ook ‘afvegen’. Zo zegt men dus in het Muna ‘ik zal het afvegen’ als a-lumapu-e. Als je dit voor het eerst hoort of ziet, herken je er zeker geen Nederlands leenwoord in.

● Directe sporen

De laatste en in zekere zin meest interessante vraag is: zijn er misschien nog Nederlandse leenwoorden in het Muna die niet via het Indonesisch zijn binnengekomen? Met andere woorden: heeft de Nederlandse koloniale overheid op Muna in de eerste helft van deze eeuw ook directe sporen in de taal achtergelaten? Het antwoord is ‘ja’. We hebben acht zulke unieke leenwoorden gevonden. Daartoe behoren een paar woorden uit de bosbouw, zoals bosuwatere (boswachter) en buseese, dat niet alleen ‘boswezen’ betekent maar ook ‘stuk bos in bezit van de regering’. Gezien het belang van de teakbossen op Muna voor de toenmalige en huidige overheid wekken deze woorden geen verbazing. Dat is ook niet het geval met harendesi (herendienst) en landibou, een bepaald soort knol dat door de dienst voor landibou (landbouw) is geïntroduceerd. Merkwaardiger zijn de woorden bene (binnenband of binnenbal), hiri (heer in het kaartspel), doro (doorspelen) en foro (voorsprong). Deze woorden zijn niet bekend als Nederlandse leenwoorden in het Indonesisch, en moeten dus rechtstreeks in het Muna terechtgekomen zijn. Het hoe en waarom van dit proces is niet meer na te gaan. Misschien heeft er op Muna ooit een Nederlandse ambtenaar gewoond die veel van spelen hield, en met de dotoro en de bosuwatere 's avonds ging kalawara. En wellicht waren ze dus de volgende dag talati op hun kantori.

Dit artikel is een verkorte en gepopulariseerde versie van het artikel ‘Forestry, injections and cards: Dutch loans in Muna’. In: Connie Baak, Mary Bakker, Dick van der Meij (red.) Tales from a Concave World. Liber amicorum Bert Voorhoeve. Leiden University: Projects Division, Department of Languages and Cultures of South-East Asia and Oceania, 1995, blz. 193-215.