Onze Taal. Jaargang 66

[p. 126]

Woord verwerking [5]
Een omgekeerd paard
Rik Schutz - uitgever Van Dale Lexicografie

Tegenwoordig worden de meeste vertaalwoordenboeken met behulp van de computer samengesteld of bewerkt. Als je nu het deel vreemde taal-moedertaal klaar hebt en je laat de computer dat bestand van lemma's en vertalingen automatisch omkeren, in hoeverre ben je dan klaar met het tweede deel?

Toen de eerste delen van de reeks vertaalwoordenboeken van Van Dale gedrukt konden worden, stond alle kopij in een computerbestand. Dat waren de delen van de vreemde talen naar het Nederlands. Elk woordenboek vormde een lange ‘platte’ tekst, waarin codes aangaven welke reeksjes lettertekens tot welk type informatie behoorden. Er waren codes voor trefwoorden, uitspraakweergave, vertalingen, voorbeeldzinnen, enz., al met al zo'n twintig verschillende elementen.

Door die codes was het mogelijk om het bestand automatisch om te keren. Het resultaat zou dienst doen als hulpmiddel bij het maken van het woordenboekdeel Nederlands-Vreemdtalig (NV). Wanneer een Engels trefwoord, bijvoorbeeld horse, was vertaald met paard, en in een andere betekenis met heroïne, dan konden beide vrij eenvoudig op een lijst met twee kolommen worden gezet. Daarna werden de Nederlandse woorden in alfabetische volgorde gezet, met het Engels erachter. In dit voorbeeld:

heroïne	=	horse
paard	=	horse

Uit: Van Dale Groot woordenboek Engels-Nederlands

● Ruis

Een probleem vormden vertalingen die uit meer dan één woord bestaan. Het Engelse antagonize was bijvoorbeeld vertaald met ‘tegen zich in het harnas jagen’. Dat kwam na alfabetisering van de lijst terecht onder de letter t van tegen, terwijl het in het woordenboek Nederlands-Engels onder het trefwoord harnas moet staan. Er is toen een noodoplossing gevonden door elke vertaling te herhalen bij alle woorden die erin voorkomen, waarbij vervolgens de lidwoorden, voorzetsels en voornaamwoorden werden uitgezonderd. Het genoemde voorbeeld verscheen dus op de omgekeerde lijst onder harnas en jagen. Ondanks deze truc leverde de automatische omkering zo enorm veel materiaal op, met zo veel ‘ruis’ erin, dat helaas lang niet alles kon worden verwerkt in het omgekeerde woordenboek. Voor het sorteren van de lijsten was overigens een computer nodig - we schrijven de vroege jaren tachtig - waarover alleen universiteiten en heel grote bedrijven beschikten. Nu kan de pc die op mijn bureau staat het ook.

● Omgekeerde onzin

Aan het werken met automatisch omgekeerde lijsten bleek een risico vast te zitten: de verleiding om in het NV-deel Nederlands op te nemen dat weliswaar niet gangbaar is, of zelfs helemaal niet bestaat, maar dat nu eenmaal zulk prachtig Frans/Duits/Engels oplevert. In de eerste versie van Nederlands-Frans (NF) werd onder raam de voorbeeldzin ‘het uit het raam gooien’ toegevoegd, vanwege het mooie woord défenestration. Die voorbeeldzin heeft terecht het woordenboek niet gehaald. Een stukje omgekeerd Frans-Nederlands dat in NF terechtkwam is brique, de vertaling van ‘1.000.000 (oude) frank’ onder frank. Uit de tweede druk van NF is dat voorbeeld weer verdwenen; het is intussen te sterk verouderd. Curieus genoeg leeft het nog voort in het woordenboek Nederlands-Spaans. Voor dat woordenboek is de Nederlandse helft van Nederlands-Frans als basistekst gebruikt en enkele betekenisomschrijvingen van specifiek Franse woorden zijn ten onrechte niet opgeruimd. Het automatisch omkeren van woordenboeken leidt dus niet slechts tot verrijking, maar ook tot onzin. Want wat moet u in Spanje met un millón de francos (antiguos), de Spaanse vertaling van de omschrijvende Nederlandse vertaling van een verouderde Franse term?

[p. 127]

● Omkijken voor omkeren

Intussen wordt bij het maken van onze vertaalwoordenboeken een code gebruikt die de doelmatigheid van een automatische omkering sterk bevordert. Bij elke vertaling kijkt de redacteur als het ware even vooruit, om vast te stellen of de vertaling ook in het andere deel thuishoort. En zo ja, bij welk trefwoord. Een vertaling als tegen zich in het harnas jagen wordt dus onmiddellijk voorzien van een omkeercode. Tevens wordt het woord harnas gemarkeerd als het woord waarop de vertaling later gealfabetiseerd moet worden. Omschrijvende vertalingen, zoals die van défenestration, krijgen geen code. Het grote voordeel van deze manier van werken is dat de lijsten geen ruis meer bevatten. Er staan immers alleen vertalingen op die de redactie zelf als relevant heeft aangemerkt.

We weten nu al dat binnenkort ook deze manier van werken als onbeholpen en verouderd beschouwd zal worden. Wanneer alle informatie uit beide woordenboekdelen in één groot gegevensbestand zal zijn opgeslagen, dan is het niet meer nodig om informatie uit het ene deel op een lijst te zetten en het vervolgens in een ander bestand weer in te voeren. Er zal veeleer sprake zijn van vertaalrelaties tussen Nederlandse en anderstalige lexicale eenheden. Maar dat duurt nog even. Tot die tijd werken we naar tevredenheid met onze trucjes.