Onze Taal. Jaargang 66

[p. 96]

Van woord tot woord
Branden
Marlies Philippa

Bent u bang dat het barnstenen sieraad dat u tijdens uw vakantie aan de Oostzee hebt gekocht misschien toch nep is, houd er dan eens een lucifer bij. Brandt het goed, dan was het echt! Dit zegt men, maar ik heb het nooit durven proberen.

Barnsteen, een verzamelnaam voor een groep fossiele harsen, betekent ‘de brandbare edelsteen’, de enige steen die kan branden. Sinds het woord als productnaam is gaan fungeren, spreekt men niet meer alleen van de, maar vaker nog van het barnsteen. Het is een leenwoord uit het Nederduits, waar het ook voorkomt als bernstein. Er zit het werkwoord bernen in, dat we zowel in het Middelnederduits als in het Middelnederlands aantreffen en dat te vergelijken is met het Engelse to burn en het Oudfriese berna, barna (Nieuwfries baarne). De Hoogduitse vorm is brennen, met de r vóór de klinker. Bij de andere hier genoemde talen is de r versprongen. We noemen dat r-metathese (of r-metathesis).

Metathesis is wel vaker opgetreden, en steeds zien we dat het Duits niet aan de vernieuwing heeft deelgenomen. Zo hebben wij uit drie dertien en dertig afgeleid, het Engels uit three thirteen en thirty, maar het Duits uit drei dreizehn en dreissig. Kerstmis en kerstenen zijn ontstaan uit Kristus. In het Engels is het Christmas, maar dat heeft met taboewerking te maken: de naam van de zoon van God mocht niet door taalkundige regels veranderen.

● Samensmelting

Laten we terugkeren naar het Middelnederlands. Daar vinden we behalve bernen ook (zonder r-verspringing): brinnen ‘branden, gloeien’ (Oudnederlands brinnan) en brender ‘brandstichter’. Dit laatste moet afkomstig zijn van een toen al niet meer bestaand werkwoord brennen ‘doen branden, in brand steken’, dat in het Oudnederlands nog voorkomt als brennan. Brinnen (bran, gebronnen) was sterk en werd net zo vervoegd als winnen, terwijl brennen (brende, gebrend) zwak was. Brinnen-brennen is een werkwoordspaar dat te vergelijken is met liggen-leggen, zitten-zetten en drinken-drenken. De zwakke vormen zijn zogenaamde causatieven: je kunt er doen of laten bij zetten. ‘Doen liggen’ levert leggen op, ‘doen zitten’ zetten en ‘doen drinken’ drenken.

Met metathese zou brinnen veranderen in birnen, en brennen in bernen. Maar bij derde en kerstmis hebben we kunnen vaststellen dat de -ie- of -i- in dit soort gevallen een -e- werd. Dus uit brinnen ontstond eveneens bernen. Beide werkwoorden smolten samen. Het zwakke bernen verdween en het sterke bernen ging ook ‘afbranden’ en ‘verbranden’ betekenen. Die dubbele betekenis was onbevredigend. Men had behoefte aan een nieuw causatief.

● Onwaarschijnlijk

Uit bran, de verledentijdsvorm van het werkwoord brinnen, was het zelfstandig naamwoord brand afgeleid, dat ook in het Fries, het Duits en het Engels voorkomt. Hiermee werd al vroeg in het Middelnederlands het werkwoord branden gemaakt, dat in eerste aanleg uitsluitend ‘verbranden’ en ‘inbranden’ betekende, een nieuw causatief dus. In alle etymologische woordenboeken van het Nederlands staat dat het werkwoord branden mogelijk ook is gereconstrueerd uit een oude verledentijdsvorm brande. Dat is een buitengewoon onwaarschijnlijke veronderstelling. Noch brinnen, noch brennen heeft ooit brande gekend als vervoegde vorm; en brannen heeft nooit bestaan.

In het Middelnederlands al kwam de huidige betekenis van branden op, de niet-causatieve dus. En, hoe navrant, daardoor kon het het oude bernen gaan verdringen. Maar het barnsteen blijft, tenzij men het opbrandt.