Onze Taal. Jaargang 66

[p. 52]

Waarom blinkte kan winnen van blonk
Sterke werkwoorden en woordfrequenties
Ariane van Santen - universitair docent Moderne Taalkunde, Rijksuniversiteit Leiden

Taaladviseurs keuren een afwijkende vorm weleens goed door erop te wijzen dat zo'n vorm zo vaak wordt gebruikt. Daarmee halen zij zich de hoon van velen op de hals: alsof iets fouts goed wordt als het maar vaak genoeg voorkomt. Die reactie is niet terecht, betoogt Ariane van Santen. Want niet alleen taaladviseurs houden rekening met de frequentie van vormen. Dat blijkt duidelijk uit de opkomst van regelmatige (ofwel zwakke) verleden tijden van werkwoorden die voorheen sterk waren.

In de Volkskrant van 6-1-1993 stond de volgende ingezonden brief:

Goud. ‘Het Olympisch goud blinkte twee maal om zijn nek’. Citaat uit een artikel in de Volkskrant van 29 december over coach Gomelski. ‘Tijm’ of ‘thijm’, ‘toast’ of ‘toost’, ‘casserole’ of ‘kasserol’, u zult mij er niet over horen, maar ‘blinkte’ vind ik echt te slordig voor een kwaliteitskrant. Grapje?

Het is duidelijk dat blinkte voor deze briefschrijver een norm schendt: het moet blonk zijn. Om zijn betoog op waarde te kunnen schatten, is het nodig eerst iets over de verleden tijd te zeggen.

Illustratie: Frank Dam

● Productief

Er zijn twee manieren om van een werkwoord de verleden tijd te maken: door te of de achter de stam te zetten (hij hinkte) of door de klinker van de stam te veranderen (hij zonk). Deze twee manieren zijn niet gelijkwaardig. Nieuwe werkwoorden kunnen alleen op de eerste manier in de verleden tijd gezet worden, bijvoorbeeld rappen: hij rapte. Er is geen nieuw werkwoord dat dan een andere klinker krijgt: hij rop kan absoluut niet. De verleden tijd met te/de, de regelmatige vorm, is ‘productief’. De verleden tijd met klinkerverandering (de sterke werkwoorden) is improductief. Er komen geen nieuwe sterke werkwoorden meer bij.

Blinkte is geen bestaand woord, al kan het uitstekend door middel van de regels van het taalsysteem voortgebracht worden. Het woord wordt geblokkeerd door de aanwezigheid van blonk, net zoals het regelmatige woord lieger geblokkeerd wordt door leugenaar. Je kunt zeggen: blinkte is wel een mogelijk, maar geen bestaand woord.

● Onvoldoende weerstand

In de taalwetenschap ziet men het als de belangrijkste taak van de morfologie te verantwoorden welke nieuwe woorden sprekers kunnen vormen, welke woorden er in een taal mogelijk zijn. Waar het mij nu om gaat, is dat we niet kunnen volstaan met blinkte als mogelijk woord te typeren: een taalgebruiker heeft niet alleen te maken met woordvormingsregels die de mogelijkheden definiëren, maar ook met de norm. Taalgebruikers kennen de vorm blonk en weten dat dit de norm is. Vandaar de ergernis van onze ingezondenbriefschrijver.

Maar toch wint zo'n regelmatig, mogelijk woord het weleens van een bestaand woord. Uit taalhistorisch onderzoek weten we dat nogal wat werkwoorden die oorspronkelijk onregelmatig (ofwel: sterk) waren, regelmatig of zwak zijn geworden. Krijsen en waken hadden vroeger bijvoorbeeld sterke verleden tijden, terwijl nu krijste en waakte de norm zijn. Zo'n verandering in de conventies binnen de Nederlandse taalgemeen-

[p. 53]

schap kan alleen verklaard worden met een beroep op het taalvermogen van de individuele taalgebruikers.

Waarschijnlijk speelt de frequentie waarmee een (werk)woord in het taalgebruik voorkomt, een belangrijke rol. Veelvoorkomende woorden liggen voor het oprapen: het kost de taalgebruiker weinig moeite zulke woorden uit het woordenboek in zijn achterhoofd op te diepen. Hoe meer een woord gebruikt wordt, des te steviger heeft het zich in dat individuele woordenboek genesteld en des te krachtiger belemmert zo'n woord het maken van alternatieve vormen met eenzelfde betekenis. Omgekeerd biedt bij weinig voorkomende werkwoorden de bestaande onregelmatige vorm onvoldoende weerstand tegen de regelmatige. En als iemand die nieuwe vorm gebruikt, zullen andere leden van de taalgemeenschap zich er niet zo heftig tegen verzetten, juist omdat de bestaande norm zo zwak staat.

Een goed voorbeeld is durven. In Celex (een uitgebreid bestand waarin woorden en hun frequenties opgeslagen zijn) komen daarvan circa 5300 gevallen voor, van bijvoorbeeld brengen tien keer zoveel. Naast de onregelmatige verledentijdsvorm dorst(en), die nog maar 160 keer vertegenwoordigd is, staan 2200 gevallen van durfde(n), maar naast brengen is bracht de enige verledentijdsvorm, die waarschijnlijk niet gauw vervangen zal worden door brengde.

•
Bij weinig voorkomende werkwoorden biedt de bestaande onregelmatige vorm onvoldoende weerstand tegen de regelmatige.
•

● Verzwakken

Is het gebruik, de frequentie van een werkwoord, inderdaad zo belangrijk? Samen met Josine Lalleman heb ik onderzocht bij welke sterke werkwoorden sprekers een andere verleden tijd geven dan de ‘normale’. We vroegen proefpersonen zo snel mogelijk de verleden tijd te maken van sterke werkwoorden die volgens Celex heel vaak gebruikt worden en van sterke werkwoorden die nauwelijks gebruikt worden. De resultaten staan in de tabellen hieronder.

Meestal produceerden sprekers - er deden er 29 mee - de correcte sterke verledentijdsvorm. Maar soms gaven ze een regelmatige verleden tijd, die dus ‘fout’ is volgens de norm, maar ‘goed’ volgens de productieve regel. Duidelijk bleek dat ze dat vooral doen bij werkwoorden die heel weinig voorkomen.

Hoe zit het nu met het werkwoord blinken? De frequentie in Celex van alle vormen van dit werkwoord bij elkaar is 775, ongeveer evenveel als schelden, een werkwoord dat blijkens de tabel aan het verzwakken is. Dat leidt tot de verwachting dat ook blinken op termijn een regelmatig werkwoord kan worden.

● Descriptieve norm

De resultaten van het experiment laten ook een conclusie met een wijdere strekking toe. Als taaladviseurs hun normen aan de frequentie van taalverschijnselen ontlenen, zijn zij daarin niet de enigen. De gewone taalgebruikers doen dat zelf net zo goed. Maar de taalgebruikers houden - onbewust - met de frequentie van vormen rekening in de praktijk van het spreken, en niet zozeer bij het nadenken over taal. Hun frequentienorm beschouw ik dan ook als een descriptieve norm, dat wil zeggen: een norm die uitdrukt hoe we in onze taalgemeenschap spreken, en niet als een prescriptieve norm, een norm die uitdrukt hoe we zouden moeten spreken.

Dit artikel is een bewerking van een gedeelte uit ‘Lexicale normen’, de bijdrage van Ariane van Santen aan de bundel Leidse mores. Aspecten van taalnormering, onder redactie van Cor van Bree en Ariane van Santen, in 1996 verschenen in de publicatiereeks van de Stichting Neerlandistiek Leiden.
ISBN 90 802290 2 4

Tien veelvoorkomende sterke werkwoorden
frequentie	werkwoord	afwijkende verleden tijd	aantal
50771	brengen
48957	krijgen
37306	vragen
32898	spreken
23758	zoeken	zoekte	1
21109	slaan
17496	schijnen
14615	steken
14118	lezen
10596	verdwijnen
totaal			1

Tien weinig voorkomende sterke werkwoorden
frequentie	werkwoord	afwijkende verleden tijd	aantal
1201	sluipen	sluipte	2
1149	smelten	smeltte	4
1018	vreten
1002	spuiten	spuitte	1
991	smijten
982	vriezen	vriesde	3
916	snuiven
824	schelden	scheldde	6
556	stuiven	stuifde	1
390	vlechten	vlechtte	4
totaal			21