Onze Taal. Jaargang 66

[p. 29]

[Nummer 2/3]

[p. 31]

Afscheidsgroeten
Renée van Bezooijen, Vakgroep Algemene Taalwetenschap en Dialectologie, KU Nijmegen

Hoe nemen we tegenwoordig afscheid van elkaar? Wie nu tabee zegt, maakt een fossiele indruk op zijn gespreksgenoten. En wie een gesprek met zijn scriptiebegeleider afsluit met de ballen, loopt misschien voorop, maar neemt wel een zeker risico. Welke groeten worden het meest gebruikt? Renée van Bezooijen zocht het uit. Frank Jansen beschrijft vervolgens wat vijftien jaar geleden zoal gebruikelijk was.

In welke bewoordingen nemen mensen afscheid van elkaar? En zit er systeem in de afscheidsgroeten die ze gebruiken? Deze vragen stonden centraal in het college sociolinguïstiek van de Faculteit Letteren van de KU Nijmegen in het najaar van 1995. Zestien studenten trokken eropuit om ‘afscheiden’ te observeren, in Nijmegen, in hun eigen dorp of stad, op straat of thuis. Ze noteerden niet alleen de woorden die bij het afscheid werden gebruikt, maar ook kenmerken van het afscheid zelf:

1.	Wie neemt er afscheid: vrouw of man, ongeveer hoe oud (afgerond op hele tientallen), (indien bekend) opleiding (laag, midden of hoog), (indien bekend) herkomst (Noord-, Oost-, Zuid- of West-Nederland, buitenland)?
2.	Van wie wordt er afscheid genomen (dezelfde kenmerken)?
3.	Zijn de personen die afscheid nemen bekenden van elkaar of niet?

In totaal werden op deze manier 476 afscheiden geregistreerd, altijd gericht tot een enkele persoon. In veel gevallen betrof dit de student zelf. Dit betekent dat er hier een sterke oververtegenwoordiging is van uit Zuiden Oost-Nederland afkomstige 20-jarige vrouwen met een hoge opleiding. Bij de afscheidnemers is de spreiding over de seksen, leeftijden, herkomst en opleiding meer evenwichtig.

● Grote variatie

Zoals uit tabel 1 blijkt, is de variatie in gebruikte afscheidsgroeten groot: er werden 36 verschillende afscheidsvarianten geobserveerd. En dit is nog een vereenvoudigd beeld van de werkelijkheid: een aantal sterk op elkaar lijkende vormen zijn samengevoegd, van dubbele groeten zoals dag, tot ziens is alleen de laatste genoteerd, en toevoegingen zoals nou (nou, de mazzel) en hè (tot morgen, hè) zijn buiten beschouwing gelaten. De drie meest gebruikte vormen blijken doei, dag en tot ziens te zijn; samen zijn ze verantwoordelijk voor meer dan de helft van alle afscheidsbetuigingen.

Tabel 1. Gebruikte afscheidsvormen en hun frequentie van voorkomen
Afscheidsvorm(en)	Frequentie
doei	104
dag, da-ag	63
tot ziens	63
houdoe	40
hoi, hoie	25
doeg	23
hai, haie, haia	23
tot morgen (of: dinsdag, enz.)	20
prettige dag (of: weekend, enz.)	15
(ik) zie je	13
groetjes	12
ajuus	7
welterusten	7
(de) mazzel	6
bye	6
tot kijk	5
hou je	5
tot dan (of: straks, enz.)	5
aju	4
ciao	4
adieu, adié	3
toedeloe	3
ayo	2
(de) groeten	2
veel plezier	2
see you	2
ik ga jou zien	2
houdjes	2
de ballen	1
tschüs	1
nog een fijne dag	1
ik ga	1
goedemiddag	1
tjeu	1
adios	1
salu	1
Totaal	476

● Systematiek

Om zicht te krijgen op een eventuele systematiek in het gebruik zijn de 11 meest frequente afscheidsgroeten, die alle minstens 12 keer voorkomen, nader bekeken. In totaal betreft het 401 observaties; dit lijkt veel, maar voor sommige vormen en kenmerken zijn er toch maar weinig gegevens, dus enige voorzichtigheid is op z'n plaats. We troffen de volgende voorkeuren voor het gebruik van bepaalde afscheidsvormen aan:

-	doei en doeg worden vooral gebruikt door vrouwen, tot ziens, houdoe en tot morgen door mannen;
-	doei en houdoe door tieners en twintigers, dag door dertigers en zestigers, tot ziens door veertigers en vijftigers;
-	doeg door noorderlingen, houdoe door zuiderlingen;
-	doei door hoogopgeleiden, tot ziens door de middengroep, houdoe door laagopgeleiden en dag door de middengroep en laagopgeleiden.

[p. 32]

Tabel 2. Gebruiksprofielen voor de vier meest gebruikte afscheidsgroeten. Kenmerken van de afscheidnemer: sekse: v=vrouw, m=man; leeftijd: 10 = tussen 10 en 20 jaar, 20 = tussen 20 en 30 jaar, enz.; opleiding: l=laag, m=midden, h=hoog; herkomst: n=noord, o=oost, z=zuid, w=west, b=buitenland; bekend (met degene van wie afscheid wordt genomen): j=ja, n=nee.
	sekse			leeftijd
	v	m		10	20	30	40	50	60
doei	+			+	+
dag						+			+
tot ziens		+					+	+
houdoe		+		+	+

	opleiding				herkomst						bekend
	l	m	h		n	o	z	w	b		j	n
doei			+									+
dag		+	+									+
tot ziens		+										+
houdoe		+						+				+

Over de invloed van de kenmerken van degene tot wie het afscheid werd gericht, durf ik geen uitspraak te doen; zoals gezegd, was de samenstelling van deze groep tamelijk uniform. Wel was er een duidelijk effect van bekendheid:

-	dag en tot ziens worden vooral gebruikt tussen onbekenden, doei en houdoe vooral tussen bekenden.

Door de uitkomsten te combineren, kunnen gebruiksprofielen worden gemaakt voor de vier meest gebruikte afscheidsvormen. Deze zijn te vinden in tabel 2.

● Heilwensen

Veel afscheidsgroeten bevatten een heilwens voor degene aan wie ze gericht zijn. Bij sommige groeten is die wens nog heel duidelijk aanwezig: prettige dag, veel plezier, nog een fijne dag en goedemiddag. Bij andere zijn velen zich van de wens wat minder bewust, zoals bij houdoe, hou je, houdjes (‘houd je goed’) en welterusten (‘rust goed’). Soms ook is het wensdeel in de loop van de tijd verdwenen, zoals bij dag (verkorting van goedendag) en de daarvan afgeleide groeten doeg en doei. En ten slotte is er een groep afscheidsgroeten die aan een andere taal zijn ontleend en waarvan de betekenis voor veel Nederlanders - maar waarschijnlijk soms ook voor native speakers - ondoorzichtig is. Zo beveelt men met adios (Spaans a Dios), met adieu (Frans à Dieu) en met de daarvan afgeleide vormen tschüs (via het Duits), adié, aju, ajuus en waarschijnlijk ook ayo (vooral bij Antillianen in gebruik) en tjeu iemand bij het afscheid aan Gods hoede toe. Hetzelfde wordt aangenomen voor bye (van Engels good-by(e); wellicht uit God be with ye). Met salu (Frans salut) wenst men iemand een goede gezondheid toe en met (de) mazzel (Hebreeuws mazal) voordeel en geluk. Ongeveer de helft van de 36 afscheidsgroeten bevat min of meer duidelijk een heilwens.

Daarnaast zijn er nogal wat neutrale groeten die naar een tijdstip van weerzien verwijzen. Dit geldt voor tot ziens, tot morgen (dinsdag, enz.), tot kijk, tot dan (straks, enz.), see you (Engelse verkorting van I'll see you again/later) en het daarop gebaseerde (ik) zie je en ik ga jou zien. Deze maken ongeveer een kwart van het arsenaal aan afscheidsgroeten uit.

● Allerlei

De rest van de aangetroffen groeten is onclassificeerbaar. Dit geldt bijvoorbeeld voor hoi en hai. Van deze twee woorden is het onduidelijk hoe ze zijn ontstaan. Er wordt wel aangenomen dat ze spontaan zijn gevormd. De groeten en groetjes geven van zichzelf aan dat het groeten zijn - in die zin zijn het de meest voor de hand liggende vormen - maar niet dat het afscheidsgroeten zijn. Toch kunnen ze alleen bij het afscheid gebruikt worden. Dit geldt niet voor alle vormen. Dag en hoi bijvoorbeeld kunnen zowel bij het begin als aan het eind van een ontmoeting worden gebruikt. Ik ga is misschien wel de meest concrete en onomwonden afscheidsgroet. Verder is er ciao. Dit woord komt oorspronkelijk uit het Venetiaans. Het is een samentrekking van schiavo ‘slaaf’. Eigenlijk geeft het dus aan ‘ik ben uw slaaf’, ‘uw nederige dienaar’. Toedeloe is afgeleid van het Engelse toodle-oo, waarvan de oorsprong onbekend is. Het zou een tijdje een karikaturale homogroet zijn geweest. Rest, als allerlaatste van de 36 aangetroffen groeten, nog de ballen. Het zou hier om bal in de betekenis ‘zaadbal’ gaan. Wat dit lichaamsdeel met afscheid nemen te maken heeft, is mij niet geheel duidelijk, of is er toch sprake van een heilwens waarbij ballen kracht vertegenwoordigen?

•
Wat vandaag nog nieuw en modern is, is morgen alweer verouderd en toe aan vervanging.
•

Het is duidelijk dat de hier genoemde afscheidsgroeten slechts een klein deel vormen van alle afscheidsgroeten die er in het Nederlandstalige gebied gebruikt worden. Er is zeker ook veel regionale variatie. In Vlaanderen bijvoorbeeld worden heel andere termen gebruikt dan in Nederland. En ook is er sprake van snelle veranderingen. Wat vandaag nog nieuw en modern is, is morgen alweer verouderd en toe aan vervanging. Misschien dat ik over een jaar of vijf de inventarisatie nog eens herhaal, om zicht te houden op de ontwikkelingen.