Onze Taal. Jaargang 66

[p. 18]

Schipperen of verzuipen
Jaap Bakker
Een nieuwe lijst met buitenlandse namen

Buitenlandse aardrijkskundige namen in het Nederlands - inmiddels al bijgenaamd het Rode Boekje - is een beknopt aardrijkskundig woordenboek met een taalkundige inslag. Alle 230 officieel erkende landen van de wereld staan erin, van Abu Dhabi tot Zwitserland, samen met de afleidingen (bijvoorbeeld Ivoriaan en Ivoriaans bij Ivoorkust), de hoofdsteden en een flink aantal andere steden, regio's, rivieren, bergketens en andere ‘geografische entiteiten’. Ook de Nederlandse namen voor steden in Wallonië en Frans-Vlaanderen staan erin. Het boek besluit met een register en een glossarium, waarin we kunnen lezen dat het Bulgaarse vrata ‘kloof’ betekent en het Japanse shima ‘eiland’. Een aardige service is dat bij alle circa 1750 opgenomen namen de lokale vorm (het ‘endoniem’) is weergegeven. De Kalahariwoestijn in Namibië blijkt ter plaatse Kgalagadi te heten, en Bakoe wordt op z'n Azerbeidzjaans als Baki geschreven.

● Bronprincipe

Hoewel het Rode Boekje heel wat informatie geeft, had het van mij nog wel wat dikker mogen zijn. Ik mis bijvoorbeeld Maagdenburg, Istanboel en Tsjernobyl. Uit de inleiding begrijp ik dat niet-vermelde namen moeten worden geschreven volgens het ‘bronprincipe’, wat ongeveer dit behelst: ‘Schrijf een buitenlandse naam zoals die in de taal van het land zelf wordt geschreven, of zoals die in Latijns schrift wordt getranscribeerd volgens een door het land zelf aanbevolen transcriptiesysteem.’ Ik moet in zulke gevallen dus een atlas of encyclopedie opslaan om de juiste schrijfwijze van Magdeburg en Istanbul te achterhalen. Een beetje omslachtig, maar vooruit. Bij Russische namen raak ik echter in de knoop. Kan ik de stad-van-de-kerncentrale nu aanduiden met de naam Tsjernobyl, naar analogie van Tsjetsjenië en Tsjerkessië, of moet ik conform de internationale transcriptie Cernobyl schrijven, met zo'n gestileerd paddestoelwolkje boven de C?

Zulke omissies zijn jammer, want het belangrijkste doel van deze uitgave is nu juist duidelijkheid te verschaffen in de lastige en met emotie beladen kwestie van de buitenlandsenamenspelling. De auteur is formeel de Nederlandse Taalunie, die de samenstelling heeft opgedragen aan de Werkgroep Buitenlandse Aardrijkskundige Namen (WBAN) onder voorzitterschap van prof. dr. R. Rentenaar. De WBAN heeft daarbij voortgebouwd op de Lijst van landnamen (met hoofdsteden en afleidingen) die ze al in 1993 had uitgebracht. Het tot stand brengen van die Lijst mag een prestatie worden genoemd: het was de eerste die door alle betrokken partijen in Nederland en Vlaanderen werd geaccepteerd. Eerdere versies, uit 1980 en 1989, hadden niet voldoende draagvlak weten te verwerven. Datzelfde gold voor het indertijd veelbesproken ‘blauwe boekje’ van het ANP (1987), dat grossierde in on-Nederlandse spellingen zoals Iraq, Bayrut en Malaysia.

•
De Werkgroep-Rentenaar heeft beter geluisterd naar de ‘stem des volks’, c.q. de commentaren en wensen van potentiële gebruikers.
•

● In balans

In haar Lijst van landnamen heeft de WBAN een evenwicht weten te vinden tussen twee belangen: enerzijds het belang van het bronpricipe, anderzijds het belang van de gewone taalgebruiker, die prijs stelt op herkenbaarheid en uitspreekbaarheid. De werkgroepen en commissies die de WBAN waren voorgegaan, hadden de balans kennelijk te veel naar de kant van het bronprincipe laten doorslaan, waardoor hun voorstellen door de taalgemeenschap niet werden aanvaard. De Werkgroep-Rentenaar heeft beter geluisterd naar de ‘stem des volks’, c.q. de commentaren en wensen van potentiële gebruikers. Zelfs na 1993, tijdens de voorbereiding van het huidige Rode Boekje, zijn er nog reacties uit de taalgemeenschap verwerkt. Dat heeft geleid tot een aantal wijzigingen. De opvallendste zijn deze:

1993	1996
Caïro	Caïro (N) Kaïro (V)
Herzegowina	Herzegovina
Kenya	Kenia @
Ruanda	Rwanda
Sudan	Sudan (N) Soedan (V)
Tokyo	Tokio @

[p. 19]

In een aantal gevallen heeft de Werkgroep, kennelijk op aandringen van de Vlamingen in haar midden, twee varianten toegelaten: een die ‘vrijwel alleen in Nederland gebruikelijk is (N)’ en een die ‘vrijwel alleen in Vlaanderen gebruikelijk is (V)’. In andere gevallen is men teruggekeerd naar een meer inheemse schrijfwijze maar heeft men bij wijze van slag om de arm het tekentje @ toegevoegd: ‘ook het endoniem komt in toenemende mate voor’.

● Meesterzet

Critici zullen deze handelwijze waarschijnlijk afdoen als principeloos geschipper. Maar ja, de Werkgroep kon natuurlijk niet om het feit heen dat de meer principegetrouwe voorstellen van eerdere commissies het geen van alle hadden gehaald. Ze heeft dus een beleid gevoerd dat gericht was op een maximale acceptatiekans. In dat licht zou je de introductie van de tekentjes (N), (V) en @ kunnen beschouwen als een taalpolitieke meesterzet. De voorstanders van endoniemen kunnen uit het symbool @ de troost putten dat ze, door Kenya, Tokyo en Belarus te schrijven, behoren tot een spellingkundige voorhoede die ooit wellicht zal zegevieren. Degenen die zweren bij inheemse schrijfwijzen krijgen op veel punten hun zin, maar worden tegelijkertijd gewaarschuwd voor de oprukkende y's en u's. En de Nederlander die gehecht is aan oe-spellingen kan de toegelaten (V)-varianten gebruiken als legitimatie om zelf gewoon Kaboel, Soedan en Oeganda te blijven schrijven.

Overigens wekt het enige bevreemding dat de Werkgroep, met haar liberale oe-beleid en haar aandacht voor de correspondentie tussen spelling en uitspraak, geen alternatief biedt voor de schrijfwijze Saudi-Arabië. In Nederlandse encyclopedieën, woordenboeken en dagbladen is de spelling Saoedi- nog steeds courant. De gloednieuwe editie van het in Vlaanderen gezaghebbende encyclopedische woordenboek van Verschueren vermeldt de u-spelling zelfs helemaal niet, ook niet als verwijstitel. Me dunkt dat bij een volgende revisie de Saoedische kwestie nog eens ter tafel moet komen. Er zijn nog wel een paar van die aanvechtbare keuzen, maar over het geheel genomen zijn de voorgestelde schrijfwijzen alleszins aanvaardbaar. Wie ontevreden is, moet eens een blik werpen op de tabel met tevergeefs gelanceerde hervormingsvoorstellen (zie blz. 20). Wat is ons allemaal niet bespaard gebleven!

● Aanbevolen door...

De hamvraag is nu natuurlijk of de nieuwe lijst algemeen ingang zal vinden. Dat staat vooralsnog te bezien. Het boekje heeft geen formele status. Zijn directe voorganger, de Lijst van landnamen, had nog als ondertitel ‘Officiële schrijfwijze voor het Nederlandse taalgebied’. Die kwalificatie is nu vervangen door ‘goedgekeurd door het Samenwerkingsverband Nederlandstalige Terminologie (SaNT)’ en ‘aanbevolen door de Nederlandse Taalunie’. De enige manier waarop de lijst invloed kan uitoefenen is indirect, door als referentiewerk te dienen voor persbureaus en redacties van kranten, tijdschriften en journaals. Daarvoor zijn de voorwaarden aanwezig. In de Werkgroep zaten vertegenwoordigers van het ANP en het persbureau Belga, dus je mag aannemen dat de lijst daar gebruikt wordt. Ook de redactie van het NOS-Journaal heeft aangekondigd de voorgestelde schrijfwijzen te gaan hanteren.

● Eigen varianten

Zijn er in de gedrukte media al sporen van de nieuwe lijst te vinden? Een kleine studie van de kranten en weekbladen van donderdag 7 november 1996 leert dat het Rode Boekje, vier maanden na verschijning, nog weinig wordt nagevolgd. Ik trof schrijfwijzen aan als Tokyo, Khartoum, Filippijnen, Istanboel, Katar en Cairo/Kairo (zonder trema).

Opvallend is wel de snelle verdwijning van de naam Ruanda, alsof alle betrokken redacties hebben gedacht ‘Gelukkig, die malligheid hoeft niet meer.’ Maar voor de rest houdt men veelal (nog) vast aan eigen varianten. Datzelfde geldt voor een andere belangrijke ‘woordbeeldvormer’: de Bosatlas. In de laatste druk (1995) is de Lijst van landnamen uit 1993 slechts gedeeltelijk overgenomen. Bos heeft geen afstand willen doen

[p. 20]

van bijvoorbeeld Beirut, Damaskus, Katar, Kiew, Kuweit en Papua Nieuw-Guinea. Russische namen worden getranscribeerd volgens een gemengd Nederlands-internationaal systeem: Bajkalmeer, Nizjni Novgorod, Tasjkent, Tsjetsjenië naast Irkutsk, Ural en Volga. Wie heeft er baat bij zo'n hybride notatie, die in binnen- noch buitenland herkenbaar is?

Kortom, een echte harmonisatie in de schrijfwijze van buitenlandse namen ligt nog niet in het verschiet. De gezaghebbende naslagwerken trekken zich weinig van elkaar aan, en het op consensus gerichte Rode Boekje heeft vooralsnog te weinig gezag. Toch is er wel enige verbetering te bespeuren. De modale krantenlezer wordt minder vaak vergast op exotische woordbeelden als Baghdad, Bahrayn of Beijing. Langzamerhand groeit ook de erkenning dat het bronprincipe, hoe valide dat op zichzelf ook mag zijn, niet alleenzaligmakend is. Rentenaars Rode Boekje legt daar duidelijk getuigenis van af.

Nederlandse Taalunie [Werkgroep Buitenlandse Aardrijkskundige Namen], Buitenlandse aardrijkskundige namen in het Nederlands [Voorzetten 50], Sdu Uitgevers / Stichting Bibliographia Neerlandica, Den Haag 1996.

ISBN 90 12 08240 4. Prijs f 29,90.

Schrijfwijzen die het niet gehaald hebben
Vroeger	1996 (WBAN-R)
	•
1980 (CBAN)
Afganistan	Afghanistan
Etiopië	Ethiopië
Papua-Nieuw-Guinea	Papoea-Nieuw-Guinea
Somalia	Somalië
Zuidkorea	Zuid-Korea
1987 (ANP)
Bayrut	Beiroet
Budapest	Boedapest
Bukarest	Boekarest
Cameroun	Kameroen
Iraq	Irak
Kuwayt	Koeweit
Malaysia	Maleisië
Moçambique	Mozambique
Namibia	Namibië
Tchad	Tsjaad
1989 (WBAN-B)
Beijing	Peking
Khartum	Khartoem
México	Mexico
Perú	Peru
Reykjavík	Reykjavik
Yemen	Jemen
1993 (WBAN-R)
Herzegowina	Herzegovina
Kenya	Kenia
Ruanda	Rwanda
Tokyo	Tokio

Enkele van de voorstellen die door werkgroepen zijn ingediend en na kortere of langere tijd weer ongedaan zijn gemaakt.

CBAN Commissie Buitenlandse Aardrijkskundige Namen (voorzitter F.J. Ormeling)

WBAN-B Werkgroep Buitenlandse Aardrijkskundige Namen (voorzitter D.P. Blok)

WBAN-R idem (voorzitter R. Rentenaar)