Onze Taal. Jaargang 66

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 3]

Een handvol grind
Expressieve interpunctie
Peter Burger en Jaap de Jong

Kent u het sentiment van gedachtepuntjes en de sensatie van het uitroepteken? Weet u hoe gedachtestrepen het tempo van een zin veranderen en hoe aanhalingstekens de toon van uw woorden wijzigen? Over de stijleffecten van leestekens.

Leestekens koppelen het ene zinsdeel aan het andere. Ze loodsen de lezer soepel door de tekst en sluiten een ontwikkelde gedachte af. Ook kunnen ze voorkómen dat de lezer indommelt: een onverwachte scherpe bocht, een handvol grind tegen de ruit - wakker worden, lezer!

Er zijn tien leestekens: punt, komma, puntkomma, dubbele punt, uitroepteken, vraagteken, gedachtestreep, haakjes, gedachtepuntjes en aanhalingstekens. Dat is niet veel vergeleken met de rijkdom aan expressiemiddelen van de spreker. Die kan zijn woorden reliëf geven met stembuigingen, mimiek, gebaren en lichaamshouding. Een schrijver is een spreker met gebonden handen en een zak over het hoofd.

Effectieve interpunctie is een van de middelen om een saaie, voortkabbelende tekst te verlevendigen. Regels voor correcte interpunctie laten we in dit artikel buiten beschouwing, we houden ons alleen bezig met het stilistische effect. We gaan ook voorbij aan tekens als punt en komma, die de informatie ordenen, het ritme aangeven en dubbelzinnigheden voorkomen, en behandelen alleen de meest expressieve tekens: uitroepteken en gedachtepuntjes (die allebei volgens ons te veel gebruikt worden), gedachtestrepen (die juist te weinig gebruikt worden), haakjes en aanhalingstekens. We besluiten met twee typografische middelen met een vergelijkbare functie: cursief en hoofdletters.

● Uitroepteken

Uitroeptekens zijn, net als knoflook en cayennepeper, krachtige smaakmakers. Ze kunnen achterwege blijven wanneer de bedoelde opwinding, spanning of verontwaardiging al in de zin zelf tot uitdrukking komt. Dit is een algemene regel: leestekens mogen evenmin om aandacht vragen als de typografie. ‘De begaafde en consciëntieuze schrijver’, aldus Drs. P, ‘tracht zo veel mogelijk van zijn tekst, dus ook gevoelens en bijbedoelingen, duidelijk te maken door middel van woordkeus en zinsbouw. Leestekens bezigt hij waar ze absoluut nodig zijn, syntactisch. Het is de kluns, of de maniak, die typografisch gooi- en smijtwerk te baat neemt om de leemten in zijn taalbeheersing te vullen, en daardoor juist opdringerig aan te wijzen.’

Eén uitroepteken is meestal voldoende. Twee of meer uitroeptekens achter elkaar (!!!) hebben iets Veronica-drive-in-show-achtigs. Gebruik ze alleen als u iets héél goedkoops in de aanbieding hebt. Dit geldt ook voor vraagtekens (???) of combinaties van vraag- en uitroeptekens (!?!).

•
‘Zij draaide zich bruusk om en keek recht in de staalgrijze ogen van... dokter Rossi.’
•

Uitroeptekens kunnen ook midden in de zin gebruikt worden: ‘Het ensemble trad op in achtendertig(!) landen.’ Zo'n los uitroepteken beklemtoont een woord, of drukt verbijstering, bewondering of ironie uit. Dit gebruik komt overeen met dat van (sic) of zelfs (sic!), wat zoveel wil zeggen als: ‘Echt, lezer, zo staat het er.’ Terughoudend gebruik is op zijn plaats, want het maakt al snel een arrogante of pedante indruk.

Gebruik uitroeptekens niet te veel: voortdurende stemverheffing maakt sprekers hees en luisteraars doof.

● Gedachtepuntjes

Gedachtepuntjes (...), ook bekend als ‘beletselteken’, zijn altijd met zijn drieën, ook aan het einde van een zin. We noemen hier twee gebruiksmogelijkheden: pauze en weglating.

Pauzes worden vaak ingelast om de spanning op te voeren: de verteller pauzeert even, de lezers houden hun adem in. ‘Zij draaide zich bruusk om en keek recht in de staalgrijze ogen van... dokter Rossi.’ Die puntjes zijn meestal overbodig. Als u iets plotseling wilt laten gebeuren, laat het dan gewoon gebeuren: ‘Hij opende de deur naar de voorkamer. Daar stond oom Jacob, die zich een glas port inschonk. Was oom Jacob dan niet omgekomen bij de treinramp van Harmelen?’

Gedachtepuntjes kunnen ook aangeven dat een gedachte is weggelaten: ‘En zwaaiend met zijn hoed verdween hij in de verte...’ Hier vormen de puntjes een stippellijntje waarop

[p. 4]

de lezer zijn gedachten kan invullen.

Vaak lijken ze hoofdschudden uit te willen lokken: zozo, nounou, kijkkijk. Privé over Ruud Gullit: ‘De aantrekkelijke sportjournaliste LICIA GRANELLO, die hem zo perfect aanvoelt, wordt dan ook hardnekkig gezien als de toekomstige mevrouw GULLIT... Zijn clubgenoot MARCO VAN BASTEN, die onlangs zijn driejarige relatie met LIESBETH VAN CAPELLEVEEN verbrak, blijkt al twee maanden een nieuwe vriendin te hebben...’

Jaja...

Net als slechte filmmuziek of ingeblikt gelach, die alleen onderstrepen wat de kijker toch al ziet en voelt, geven gedachtepuntjes vaak overbodig commentaar. Net als uitroeptekens zijn ze alleen in uitzonderlijke gevallen op hun plaats. Er zijn meer algemeen bruikbare expressieve leestekens, zoals de gedachtestreep.

● Gedachtestreep

De term gedachtestreep duidt eigenlijk twee verschillende leestekens aan:

•	de enkele gedachtestreep, die een zin van richting doet veranderen: ‘Ik drink niet meer - maar ook niet minder.’
•	de dubbele gedachtestreep, die een terzijde markeert: ‘Eind jaren zeventig lanceerde André van Duin - met groot succes onder de jeugd - het scheldwoord achterlijke gup.’

De enkele gedachtestreep is een leesteken dat beter geschikt is om vaart en spanning op te roepen dan het uitroepteken. Plaats het als u een gedachtesprong(etje) maakt, als het vervolg van de zin haaks op het begin staat. De gedachtestreep veroorzaakt een klein schokeffect, en is daardoor dynamischer dan de komma en de puntkomma. Vergelijk:

-	Grammaticaonderwijs op de basisschool bestaat uit een verzameling ezelsbruggetjes die naar een voldoende voor grammatica leiden, maar niet naar inzicht in de taal.
-	Grammaticaonderwijs op de basisschool bestaat uit een verzameling ezelsbruggetjes die naar een voldoende voor grammatica leiden
-	maar niet naar inzicht in de taal.

Dubbele gedachtestrepen geven toevoegingen of terzijdes meer nadruk dan haakjes of komma's: ‘De Nederlandse psychologe M. de Graaf-Tiemersma observeerde dat veel dyslectici - en linkshandigen - zijn geboren in de maanden september, oktober en november.’

Strepen (en haakjes) zijn duidelijker dan komma's: in een oogopslag ziet de lezer waar de zin doorgaat. Ook bij hardop voorlezen is doorgaans verschil te horen. Bij woorden tussen haakjes daalt de stem: het geschrevene krijgt iets minder nadruk. Bij woorden tussen strepen blijft de toonhoogte gelijk of stijgt die zelfs: de toevoeging is ongeveer even belangrijk of belangrijker en verdient enige nadruk. Merk op dat ook bij een toevoeging tussen komma's, zoals in de zin die u nu leest, de stem daalt.

● Haakjes

Ronde haakjes worden gebruikt voor terzijdes, toevoegingen en verklaringen. Veel schrijvers en lezers vatten haakjes op als aanduiding van minder belangrijke informatie, iets wat overgeslagen kan worden. Vaak is het tegendeel het geval: de mededeling tussen haakjes is essentieel en werd slechts apart gezet omdat de schrijver even van toon of perspectief wilde veranderen.

De herziening van het belastingstelsel volgens de adviezen van de commissie-Oort op 1 januari 1990 had het allemaal definitief onmogelijk moeten maken: het opvoeren van studeerkamers (die misschien geen echte studeerkamers waren), het declareren van werkkleding (die in de vrije tijd gedragen werd), het sparen van bonnetjes van aangeschafte vakliteratuur (die vervolgens ongelezen in de boekenkast bleef staan).
(Pauline Bax in HP/De Tijd)

Let op de daling van toon in het bovenstaande voorbeeld over belastingaangiften: ‘het declareren van werkkleding (die in de vrije tijd gedragen werd)’.

● Aanhalingstekens

Aanhalingstekens worden in de eerste plaats gebruikt om te citeren: ‘Hoe meer een stijl opvalt, hoe sneller hij verveelt’, schreef K.L. Poll in 1984 in De Gids. Het overige gebruik is daar eigenlijk van afgeleid. Aanhalingstekens willen zeggen: ‘Dit zijn niet mijn woorden’, of, nog een stap-

[p. 5]

je verder, ‘Pas op: dit woord betekent iets anders dan gewoonlijk.’ Gebruik aanhalingstekens om:

•	afstand te nemen, omdat wat tussen aanhalingstekens staat vaag of vulgair is, in twijfel getrokken wordt of bekritiseerd (de ‘geleide democratie’ van Sukarno);
•	de lezer op ironie te attenderen (een Zwitsers merkhorloge is iets anders dan het ‘merkhorloge’ van de straathandelaar);
•	vaktermen en vreemde woorden te markeren (die reclametekst is niet ‘snappy’ en ‘sophisticated’ genoeg);
•	gelegenheidswoorden te signaleren (hij had die ‘vrijdagmiddagglimlach’ op zijn gezicht).

Ten slotte worden aanhalingstekens gebruikt om de lezer ervoor te waarschuwen dat een woord niet letterlijk maar figuurlijk, of anderszins op een ongewone manier gebruikt wordt (‘Uit deze “mondjes” spuit de printer inkt op het papier’). Wanneer uit de context al blijkt dat het woord niet letterlijk bedoeld is, zijn de aanhalingstekens dus overbodig. Ronduit storend zijn ze in zinnen als de volgende: ‘Solliciteren is spannend en er hangt veel van af. De concurrentie is tegenwoordig vaak “moordend”.’

Aanhalingstekens zijn bij uitstek geschikt om te spotten en kritiek te leveren. Als voorbeeld een passage uit Het goede leven, een boek van Lodewijk en Emma Brunt over ‘de nieuwe natuurlijkheid’ uit de jaren zeventig: ‘In deze ideologie staan menselijke emoties en de relaties tussen mensen centraal. De individuele “piekervaring” is een van de hoogste doelen waarnaar men in het “hier-en-nu” kan streven.’ Met de aanhalingstekens distantiëren Brunt & Brunt zich van piekervaringen en andere positieve prachtwoorden.

Volgens een Duits aforisme zijn aanhalingstekens het knipogen van de literatuur. Let op de juiste dosering - er is een verschil tussen een knipoogje en een vette knipoog, tussen een korreltje zout en een kilo.

● Cursief

Cursief wordt gebruikt voor allerlei functies waarin tot voor kort door aanhalingstekens werd voorzien:

•	om aan te geven dat het om het woord als zodanig gaat, niet om de betekenis (wapenindustrie bestaat uit dezelfde letters als stad weer in puin);
•	om vreemde woorden te markeren (Zij sprak met een onverwachte flux de bouche);
•	om sleutelwoorden te markeren (De functie van de directe rede is documenteren en dramatiseren).

•
Voorkom dat de lezer door een overmaat aan wegwijzers de weg niet meer ziet.
•

Cursief markeert woorden nadrukkelijker dan aanhalingstekens, maar is minder opdringerig dan typografische paardenmiddelen als vet of onderstrepen. Vette en onderstreepte woorden springen in tegenstelling tot cursieve al bij de eerste blik op een pagina in het oog.

Middelen als cursief, vet en afwijkende lettertypes zijn vooral op hun plaats in instructieve boeken: ze garanderen dat de lezer de tekststructuur en de sleutelbegrippen snel kan overzien. Maar ook in instructieve boeken is een terughoudend gebruik aanbevolen: voorkom dat de lezer door een overmaat aan wegwijzers de weg niet meer ziet.

Omdat er al een teken bestaat om woorden te beklemtonen (Dit is écht de laatste keer) kunt u beter het accentteken gebruiken dan cursief.

● Hoofdletters

Hoofdletters kunnen net als cursief en aanhalingstekens de betekenis van een woord subtiel veranderen. Ze kunnen waardering en ontzag uitdrukken: we spreken van Kunst met een hoofdletter K (of: met een grote K), we schrijven over de Dood, het Zijn, de Weg en het Ene. De blik wordt devoot, de stem iets gedragener. Filosofen, evangelisten en sektariërs zijn er dol op.

Hoofdletters kunnen ook het tegengestelde bereiken en pretenties doorprikken. Zo, als ironisch signaal, worden ze bijvoorbeeld gebruikt in het proza van Gerard Reve en in Winnie the Pooh (‘I am a Bear of Very Little Brain and long words Bother me’). Een voorbeeld van John Jansen van Galen: ‘Het aardige is dat er naast de twee tendensen die altijd in de vrouwenemancipatie aanwezig zijn geweest, die naar gelijkheid en die naar gelijkwaardigheid, een derde bij is gekomen: die naar ongelijkheid, te weten de vrouwelijke superioriteit, De Vrouw als Nieuwe Mens.’ Dit ironische gebruik van hoofdletters kan als het te veel toegepast wordt ook een arrogante indruk maken: de schrijver stelt zich boven de mensen die die woorden serieus nemen.

In zijn boek over Mozambique, In Afrika, vertelt Adriaan van Dis hoe de trein waarin hij reist wordt beschoten. De knallen klinken steeds dichterbij, maar de schrijver houdt niet op met observeren en aantekeningen maken. ‘En terwijl de kogels me om de oren vliegen, twijfel ik aan de plaats van een komma.’

Overdreven? Zoals schrijvers met zorg hun woorden wegen, plaatsen ze ook een komma of een punt niet klakkeloos. Leestekens zijn details, maar het zijn juist de details die tellen.

Dit artikel is de sterk bekorte versie van enige bladzijden uit het Handboek Stijl. Adviezen voor aantrekkelijk schrijven, door Peter Burger en Jaap de Jong, dat in maart verschijnt bij uitgeverij Martinus Nijhoff, Groningen.

Einde Onze-Taalprijs

De afgelopen jaren heeft het Genootschap Onze Taal een aantal malen de Onze-Taalprijs uitgereikt aan iemand die zich onderscheidde door mooi en bijzonder schriftelijk taalgebruik. De jury baseerde zich op suggesties van leden van het genootschap. In de eerste helft van 1996 kwamen er, ondanks herhaalde oproepen in het blad, echter opnieuw onvoldoende inzendingen binnen om de prijs te kunnen toekennen. Daarom heeft de jury besloten de prijs te beëindigen.