Onze Taal. Jaargang 65

[p. 337]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Duive(n)katers!

? Het nieuwe Groene Boekje vermeldt duivekaters. Waarom krijgt dit woord volgens de nieuwe regels geen tussen-n? Duif heeft toch uitsluitend een meervoud op -en (duiven)?

! Duivekaters (een uitroep die ‘drommels!’ betekent) is een afleiding van duivekater, waarschijnlijk een samenstelling van duivel en kater. De l van duivel is weggevallen. Kater was in het Middelnederlands óók een naam voor de duivel; duive(l)kater is dus een tautologie. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt: ‘Een soortgelijke betrekking als er, in het volksgeloof, tusschen heksen en katten bestaat (...), bestaat er tusschen katers en den Duivel. Vergelijk blikse(m)kater (als basterdvloek gebezigd) en duive(l)kater (...) als namen voor den Duivel.’

Uit dit alles wordt duidelijk dat een tussen-n op grond van duif-duiven bij duivekaters niet aan de orde is. Duivekaters valt onder uitzonderingsregel 5: ‘een van de delen is niet (meer) herkenbaar als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis’.

● Op een haar na

? Met mijn collega's heb ik een hooglopende discussie over de zin De kogel miste hem op een haar na. Volgens mij staat hier: ‘de kogel miste hem bijna’, dus ‘de kogel raakte hem net wél’. Volgens mijn collega's betekent deze zin ‘de kogel raakte hem net níét’. Wie heeft gelijk?

! Van Dale geeft bij op een haar na de betekenis ‘bijna’ (‘Ik werd op een haar na ontslagen’). In de zin die u ons voorlegt zou dat betekenen dat de kogel het slachtoffer bijna miste, dus wél raakte. ‘Naar de letter’ hebt u dus gelijk. Maar uw collega's voelen direct aan wat er - ook volgens ons - bedoeld is: de kogel miste hem net wél (ofwel: raakte hem net niet). Het is immers veel opmerkelijker als een kogel iemand net níét raakt dan net wél. Een kogel is raak óf (net) mis, dat zijn opvallende feiten; dat een kogel ‘nét raak’ was, zullen we niet zo snel zeggen. Kortom: de schrijver van deze zin wil waarschijnlijk de nadruk leggen op het opmerkelijke feit dat de kogel de man nét niet raakte.

Het was logischer geweest als er had gestaan: De kogel raakte hem op een haar na. Het lijkt erop dat de schrijver van de door u geciteerde zin ‘missen’ en ‘op een haar na raken’ door elkaar heeft gehaald. Maar het woordenboek van Prisma (1995) vermeldt bij haar in de betekenis ‘een kleinigheid, bijna niets’ dit ‘onlogische’ iets op een haar (na) missen wel. Helaas geeft Prisma de betekenis van op een haar na missen niet. Wij denken dat met deze combinatie meestal ‘nét missen’ - dus ‘niet raken’ - bedoeld wordt.

● Verzint eer gij begint

? Laatst las ik ergens Verzint eer gij begint. Ik dacht dat er een fout was gemaakt: verzint moest volgens mij bezint zijn. Tot mijn verbazing geeft Van Dale bezint eer gij begint én verzint eer gij begint. Hoe zijn deze varianten ontstaan en welke variant is het oudst?

! Verzint eer gij begint is het oudst. Verzinnen heeft hier de betekenis ‘nadenken’. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geeft alleen verzint eer gij begint ‘overleg, denk na vooraleer te handelen’, en vermeldt de variant met bezint niet. Stoett vermeldt in zijn Nederlandse spreekwoorden en gezegden over deze zegswijze: ‘In het Nederlands aanvankelijk en nog in Zuid-Nederland in de vorm verzint eer gij begint (...)’.

Bezint eer gij begint is nu verreweg het gebruikelijkst. Bezint heeft verzint waarschijnlijk kunnen verdringen doordat bezinnen net als verzinnen ‘nadenken’ kan betekenen; bezinnen heeft in die betekenis verzinnen zelfs bijna geheel verdrongen. Bovendien is een alliteratie in zegswijzen erg aantrekkelijk: ‘bezint eer gij begint’ klinkt beter.

● Kwam totstand en hield instand?

? Het nieuwe Groene Boekje vermeldt instandhouden en totstandkomen. In de Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal trof ik deze woorden niet aan, wat volgens mij betekent dat de samenstellers een voorkeur hebben voor in stand houden en tot stand komen. Wat is de beste schrijfwijze?

! Wij beschouwen in stand houden en tot stand komen niet als samengestelde werkwoorden en schrijven deze woorden dus niet aaneen. Het Groene Boekje staat geheel alleen met het opnemen van totstandkomen en instandhouden. De jongste edities van de woordenboeken van Van Dale, Kramers en Verschueren (alle in de nieuwe spelling) schrijven deze woorden los. Bovendien is het Groene Boekje niet consequent bij de notatie van de vervoeging van deze werkwoorden. Het vermeldt namelijk hield in stand en kwam tot stand - met spaties. Als de redacteuren van het Groene Boekje totstandkomen en instandhouden echt als samenstellingen zien, hadden ze de vervoegingen kwam totstand en hield instand moeten opnemen. Bij samengestelde werkwoorden (bijvoorbeeld teweegbrengen) worden immers de eerste twee leden in de verleden tijd ook aaneengeschreven: bracht teweeg.

Wij houden het daarom op in stand houden - hield in stand - in stand gehouden en tot stand komen - kwam tot stand - tot stand gekomen.

● Nakende werkelijkheid

? Ik las een aankondiging voor een discussiebijeenkomst met de titel De derde wereld: de nakende werkelijkheid. Moet nakende hier niet naakte zijn?

! Nee, nakend is hier prima. Nakend is het tegenwoordig deelwoord van naken, een langzaam in onbruik rakend werkwoord dat ‘naderbij komen’ betekent. De grote Van Dale vermeldt nakend ook als bijvoeglijk naamwoord met de betekenissen ‘arm, berooid’ en ‘naakt’. De nakende werkelijkheid kan daarom ook de associatie wekken met de vaste verbinding de naakte waarheid, waarin naakt ‘niet te verbloemen’ betekent.

De schrijver van deze zin heeft hier waarschijnlijk bewust nakend gebruikt. Hij zinspeelt nu op maar liefst drie dingen: het gaat om een werkelijkheid die nabij is, niet te verbloemen is en gekenmerkt wordt door armoede.