Onze Taal. Jaargang 65

[p. 332]

Woordverwerking [3]
De grenzen van het cliché

Rik Schutz - uitgever Van Dale Lexicografie

Wat een cliché precies onderscheidt van andere min of meer vaste verbindingen, is niet erg duidelijk. Hoe verhoudt een cliché zich bijvoorbeeld tot een spreekwoord? Of tot een idiomatische uitdrukking?

Het woord clichétaal is een dubbeloppisme. Alle doelgerichte talige communicatie maakt gebruik van geprefabriceerde stukjes taal, dus van clichés. Maar de opvatting dat alles een cliché is, is onhandig ruim. Immers, wie al zijn gedachten en boodschappen onder nieuwe woorden brengt, wie al te vrij op kant-en-klare taalbouwstenen varieert of wie zelf zijn beelden maakt, ontmoet onbegrip.

De grens tussen een cliché in engere zin en andere vaste verbindingen is niet gemakkelijk te trekken. Volgens de omschrijving die de grote Van Dale geeft, gaat het om een versleten beeldspraak. Dat biedt weinig houvast. Taalgidsjes van het type ‘wat en hoe’ staan ook bol van de taalformules die je clichés zou kunnen noemen. Van opschriften, ge- en verboden, aanspreekvormen en dergelijke besef je vaak pas wanneer ze vertaald (moeten) worden hoezeer ze gefossiliseerd zijn. Denk aan de Italiaanse waarschuwing in oudere internationale treinen dat het gevaarlijk is om uit het raam te leunen (‘e pericoloso sporghersi’), terwijl de Duitse tekst de vorm van een commando heeft (‘nicht hinauslehnen’). Dit type clichés laat ik buiten beschouwing.

Inez van Eijk, die de Nederlandse lexicografie een grote dienst heeft bewezen door vele duizenden conversatieclichés bijeen te brengen en te publiceren, noemt clichés steeds in één adem met stoplappen, zonder de begrippen precies te definiëren. In dit artikel plaats ik dit type clichés tussen andere, welomschreven soorten vaste verbindingen, zoals een woordenboekmaker die deelgebieden dient af te bakenen. Als werkdefinitie stel ik voor: een cliché is een zelfstandige, spreektalige, doorgaans informele uitdrukking, sterk bepaald door een specifieke omstandigheid, en heeft eerder alleen een functie dan een betekenis. Dat is een hele mondvol, en daarom haast ik me om dit toe te lichten.

● Situatiegebonden

Een cliché als stoplap is vaak een hele zin of een geheel dat als zelfstandige eenheid voorkomt. Het cliché hoort, net als een spreekwoord, bij een bepaalde gebeurtenis. Het verschil met een spreekwoord is dat je met een cliché minder stellig een algemeen geldend standpunt inneemt. Oost west, thuis best en geen rozen zonder doornen zijn voorbeelden van spreekwoorden. Weliswaar geeft ook hier een bepaalde omstandigheid aanleiding tot het doen van de uit-

•
Clichés zijn onveranderlijk. Als er al varianten zijn, dan bestaan ze naast elkaar en kan de taalgebruiker niet zelf variëren.
•

spraak, maar er is sprake van een oordeel dat niet wordt beïnvloed door die omstandigheid. Altijd zullen er doornen zijn waar een roos is, of altijd zullen er nadelen kleven aan iets plezierigs. Smeer het maar in je haar en geef mijn portie maar aan Fikkie zijn clichés, uitspraken die geen algemene geldigheid hebben. In de specifieke situatie waarin iemand een van deze uitspraken doet, is er sprake van een taalhandeling die uitdrukt ‘mij interesseert het niet’.

● Geen synoniemen

Het verschil tussen een cliché en een idiomatische uitdrukking (zoals weten wat voor vlees je in de kuip hebt) is lastiger vast te stellen. Een cliché is een situatiegebonden uitspraak, maar dat is geen unieke eigenschap van een cliché. Wel een belangrijke. Idioom heeft allereerst een betekenis en een cliché vooral een functie.

Een betekenis hebben, houdt onder meer in dat dezelfde betekenis kan worden uitgedrukt in andere woorden. Binnen het geheel van een tekst kan een idiomatische uitdrukking worden vervangen door een andere (een synoniem) of door een parafrase. Als je weet wat voor vlees je in de kuip hebt, kun je ook zeggen ‘dat je weet waar je met iemand aan toe bent’ of ‘dat je weet wat je aan iemand hebt’. Bij een cliché kan dat niet. Om te beginnen staat een cliché op zichzelf en is er dus per definitie geen sprake van een tekstverband. Bovendien is er geen sprake van een voorwerp of een idee dat op een andere manier onder woorden gebracht kan worden. Volgens mij hebben hussen met je neus ertussen en hoepelrokken met gestampt glas geen betekenis en

[p. 333]

zijn het geen idiomatische verbindingen. Ook al zijn ze beide even bruikbaar als antwoord op de vraag ‘Wat eten we?’, het zijn dus geen synoniemen van elkaar. Terwijl ze wel dezelfde boodschap overbrengen: ‘zeur niet aan mijn hoofd, het gaat je niks aan’.

● Onveranderlijk

Een derde onderscheid tussen clichés in de ruime opvatting (alle min of meer vaste verbindingen) en clichés in engere zin, zou de mogelijke variabiliteit kunnen zijn. Van spreekwoorden vinden we dat ze vast en onveranderlijk zijn. Het staat iedereen vrij om iets te formuleren als het spreekwoordelijke klokje klinkt toch nergens anders zo als thuis, maar dat doet niets wezenlijks af aan de onveranderlijkheid van het spreekwoord zoals het klokje thuis tikt, tikt het nergens. Idioom is vaak beperkt variabel, en het is te hopen dat we nog meemaken dat woordenboeken aangeven welk deel welke variatie toelaat. Hij lust er wel pap van is een uitdrukking waarin hij kan worden vervangen door elk persoonsaanduidend woord, zoals ik, of de directrice. Meervoud en verleden tijd zijn ook denkbaar, dus het werkwoord kan verschillende vormen aannemen. Maar pap is niet variabel; noch synoniemen (brij), noch hyperoniemen (havermoutpap) zijn mogelijk binnen het idioom. In er(gens) geen gat meer in zien is geen gat meer in verplicht en onveranderlijk, maar het onderwerp is vrij en het werkwoord kan vervoegd en verplaatst worden.

Clichés zijn onveranderlijk. Als er al varianten zijn, dan bestaan ze naast elkaar en kan de taalgebruiker niet zelf variëren. Lust je nog peultjes? kent geen variatie, evenmin als foute boel, ga er maar aan staan of evengoeie vrienden.

● Onvertaalbaar

Is idioom al een struikelblok voor vertalers, voor clichés geldt dat in nog sterkere mate. Ze vormen bij uitstek de neerslag van vaak ongeschreven omgangsvormen in een bepaalde cultuur. Commentaar op neuspeuteren (stuur een kaartje als je boven bent), boeren laten (geef die boer een stoel) en iemand aanstaren (heb ik wat van je an?) maken duidelijk dat deze gedragingen als ongepast beschouwd worden maar in vertrouwd gezelschap bespreekbaar zijn. Juist op deze punten verschillen culturen van elkaar, en de clichéverzamelingen van bijvoorbeeld het Engels en het Nederlands overlappen elkaar maar beperkt. Voor het al genoemde er wel pap van lusten is nog wel een pendant te vinden, al spreekt die van meat and drink in plaats van pap, maar voor menig cliché is simpelweg geen equivalent beschikbaar.

● Stiefmoederlijk

Clichés worden stiefmoederlijk behandeld in de meeste woordenboeken. Dat volgt logisch uit het doel dat de meeste lexicografen zich hebben gesteld: het verzamelen en verklaren van woorden en woordverbindingen waarvan de betekenis uitleg behoeft. Wanneer clichés inderdaad worden gekenmerkt door een gebrek aan parafraseerbare betekenis, is het niet zo gek dat ze ontbrekén in woordenboeken. Voorzover we clichés toch in verklarende woordenboeken aantreffen, zijn ze vaak te herkennen aan een verklaring die begint met ‘gezegd van...’ of ‘als reactie op...’ Dat onderstreept wat hierboven is gezegd over de taalfunctie en de situatiegebondenheid.

Maar er is nog een reden waarom clichés vaak ontbreken in woordenboeken: het gaat vrijwel altijd om spreektaal. Traditioneel leunen woordenboeken immers zwaar op geschreven bronnen. Is het erg dat de meeste clichés ontbreken in woordenboeken? Ik vind van wel. Het woordenboek heeft de plicht om de bouwstenen van een taal uitputtend te inventariseren. Voor het woordenboek als museum van de cultuur, als hulpmiddel om de taal beter te leren hanteren, als spiegel van de tijdgeest, kortom in ongeveer alle belangrijke functies, behoren clichés tot de belangrijkste onderdelen van een woordenboek. Er is dus nog een hoop te doen, en aangezien mijn baan bestaat bij de gratie van verandering in woordenboeken, vind ik dat niet erg.