Onze Taal. Jaargang 65

Van woord tot woord

Marlies Philippa

Drukclichés

Als evangelist schreef Sint-Jan: ‘In den beginne was het Woord’. Het wóórd was hem lief. Hij werd schutspatroon van drukkers, schrijvers en alle anderen uit de wereld van het boek. Een van zijn attributen is de schrijfveer.

● Onveranderd model

Laten we via het cliché eens naar de betekenisontwikkeling kijken van woorden uit de wereld van de boekdruk- en schrijfkunst. Cliché in de oorspronkelijke betekenis is een metalen drukplaat. Het woord komt uit het Frans, waar het afgeleid is van het werkwoord clicher ‘nabootsen, kopiëren’. In het Frans is clicher een onomatopee, een klanknabootsing, afkomstig van het geluid dat ontstaat als de matrijs in aanraking komt met het metaal. De betekenis van cliché veranderde tot ‘drukmodel’. Doordat dergelijke drukmodellen steeds opnieuw onveranderd gebruikt konden worden, kon cliché de figuurlijke be-

[p. 331]

tekenis krijgen van ‘afgesleten, van iedere originaliteit gespeende zegswijze’.

Veel meer woorden uit de schrijvers- en drukkerswereld hebben een ruimer bereik gekregen. Neem als voorbeeld de fax. Fax(post) is een verkorting van het Latijnse facsimile, dat eigenlijk een zo getrouw mogelijke nadruk van een manuscript is. Overigens heeft manuscript zelf ook een betekenisverruiming ondergaan: een dergelijk werkstuk wordt tegenwoordig vrijwel nooit meer ‘met de hand geschreven’.

● Drukkende pers

Het woord pers als ‘werktuig om iets samen te drukken’ bestaat al heel lang in het Nederlands; het is al in 1284 opgetekend. Maar pas vanaf de 16de eeuw betekent het ‘drukpers’ en vanaf het begin van de 19de eeuw ‘wat de drukpers voortbrengt’, vooral ‘kranten, tijdschriften’. Nog jonger is de betekenis ‘journalisten’. Pers komt van het Franse presse, dat bij het werkwoord presser hoort. Het heeft zich ontwikkeld uit het Latijnse pressare, een afleiding van premere ‘drukken’. In pers staat de -r- op een andere plaats dan in pres(se). Zo'n r-verspringing - die ook waar te nemen is bij Christ(us)/kerst en drie/derde - heet r-metathesis. Het werkwoord bij pers is persen, waarnaast de jongere ontlening pressen is gekomen.

Het cursiefje, een tamelijk marginaal verschijnsel, heet tegenwoordig een column, geschreven door een columnist, terwijl er toch vaak geen hele kolom voor nodig is. Maar wel kopij. Kopij is iets anders dan kopie, al is het daar wel van afkomstig. En denkt u bij marginaal nog wel aan marge ‘kantlijn’?

Formaat is afgeleid van een Latijns woord dat met vorm te maken heeft. In de zeventiende eeuw gaf het uitsluitend de afmetingen van een boek of een stuk papier aan. Pas later werd de betekenis uitgebreid. Tampon werd eind achttiende eeuw in ons taalgebied bekend in de betekenis ‘inktkussen’, als naam voor een leren kussen met handvat om zetsel of een van een afbeelding voorziene drukplaat te beïnkten. Een soort drukbal dus. Protocol was het begin van een boekrol; letterlijk betekent het ‘het eerst geplakte’.

Voor kaartsystemen kan men fiches gebruiken. En als men op een fiche iets noteert, ontstaat een affiche, dat als synoniem plakkaat heeft. Dit laatste woord hebben wij aan het Frans ontleend, dat het weer van ons heeft. Want het heeft wel degelijk met plak en plakken te maken.

● Biblion der biblia

Zoals bepaalde schrijvers- of drukkerswoorden toepassingen kunnen krijgen tot buiten het boek, gebeurt het omgekeerde soms ook. Denk maar aan ezelsoor en hoerenjong. Hoerenjong is ook typografen jargon geworden: het staat niet fraai om de laatste regel van een alinea als eerste regel van een pagina te plaatsen. Andere voorbeelden van typografenjargon zijn pastei en Spanjool. Ik weet niet of pastei nog gebruikt wordt. Men zet immers nauwelijks meer met lood, dus het loodzetsel kan ook niet meer per ongeluk door elkaar raken. Spanjool is een niet-beïnkt stukje drukwerk.

In de Fenicische havenstad Byblos werd de Egyptische papyrus ingevoerd die van wezenlijk belang was als materiaal om op te schrijven. Vandaar dat byblos en later biblos in het Grieks de naam voor papyrus werd. Van biblos werd het woord biblion ‘boek’ afgeleid. Het Latijn ontleende het meervoud van biblion als biblia, dat in het kerklatijn ‘de heilige boeken’ ging betekenen. Hét boek is het Boek der Boeken dat alleen maar boek hoefde te heten: de bijbel.