Onze Taal. Jaargang 65

[p. 329]

Een dubbel gevoel
Welzijnstaal

Peter Burger

‘Ik voel best wel een stuk agressie naar mijn ouders toe, maar met die boosheid heb ik leren omgaan.’ De blijde boodschap van een met uitsterven bedreigd jargon: de taal van het welzijn.

‘Ik voel me best wel een beetje lullig, of zo.’
‘Je bedoelt dat je iets dubbels voelt naar Geesje toe, zo van als collega kan ik dit best accepteren van Geesje, maar vanuit mijn man-zijn beleef ik het toch heel anders?’
‘Precies. Als man voel ik me gewoon op mijn pik getrapt.’

Twee hulpverleners tijdens een regio-overleg? Of twee verkopers in het bedrijfsrestaurant? Welzijnstaal heeft zich ook buiten de zachte sector een plaats veroverd in de samenleving, daar hebben twee decennia parodieën, onder andere in de columns van Gerrit Komrij en Jan Blokker, niets aan kunnen veranderen.

In de verzorgingsstaat van de jaren zeventig kon het jargon van de sociale academie ook doordringen in de politiek, in het bedrijfsleven en in de sport (de trainer: ‘Ik heb naar de groep toe aangegeven dat er een extra stukje motivatie nodig is’). Zelfs in de onderwereld, getuige de door Jan Kuitenbrouwer gememoreerde inbreker die in het tv-programma ‘Rondom Tien’ verklaarde dat zijn koevoet hem ‘een stukje zekerheid’ gaf wanneer hij ‘in andermans privacy’ bezig was.

● Naar jezelf toe

De gevolgen voor de omgangstaal waren ingrijpend. Zelfs de voorzetsels bleven niet gespaard. Over werd rond (‘een symposium rond de problematiek van ouderen’), in werd binnen (‘binnen het meidenwerk’), en een hele serie voorzetsels, waaronder tegen, werd vervangen door naar en naar... toe. Een minister van WVC: ‘De overheid mag geen modderfiguur naar de samenleving slaan.’ Een jongerenwerker: ‘Bij karate heb je snel blessures naar elkaar toe.’

Waarom slaat zo'n verandering aan? Wat is het voordeel van naartoe boven tegen? Tegen zweemt wellicht te veel naar een confrontatie, terwijl naar... toe een toenadering en een relatie suggereert. En wat sneeuw is voor een eskimo, zijn relaties voor een welzijnswerker. In welzijnstaal kunnen zelfs ervaringen en gevoelens worden beschreven als relaties die iemand onderhoudt met zichzelf. Zo kan iets uit de aard der zaak onsociaals als het verwerven van een bepaald inzicht worden verwoord als: ‘iets duidelijk krijgen naar jezelf toe’. Een pedagoog: ‘Deze kinderen spelen verstoppertje naar zichzelf toe.’

De gespletenheid van Dr. Jekyll en Mr. Hyde is niets vergeleken bij de innerlijke verdeeldheid die nu te beluisteren valt. Kon je vroeger alleen ‘met je ziel onder je arm’ lopen, tegenwoordig is de gehele psyche demontabel. ‘Vanuit mijn vrouw-zijn heb ik hier wel een beetje moeite mee.’ ‘Vanuit mijn betrokkenheid als teamlid sta ik daar positief tegenover.’ Zo wordt de vergadering een Amerikaanse fuif: Theo neemt een stuk eigenheid mee, Sjanet brengt een brok deskundigheid in. Nu maar hopen dat Joop daar iets mee kan.

● Thuissituatie

Dit spraakgebruik werkt, net als iedere andere groepstaal, vervreemdend op buitenstaanders. Wie de taal niet spreekt, wordt giechelig of raakt geërgerd. Toegegeven: erg talrijk zijn die buitenstaanders niet - onlangs hoorde ik ook uit de mond van Paul Witteman, die in 1993 op een Onze-Taalcongres nog een prijs kreeg voor zijn heldere Nederlands: ‘naar uw moeder toe’. En hij had het niet over familiebezoek.

Pierre en Reinier, therapeuten: ‘En het is die constante tension, dat verkrampte, waardoor de mensen nooit meer eens gezellig en ontspannen met elkaar babbelen.’ Uit: Ons kent ons. De types van Van Kooten en De Bie. De foto's van Roel Bazen. Amsterdam, De Harmonie, 1993

[p. 330]

Ook binnen de kring van gelijkgestemden kan deze taal de communicatie storen. Wie veel vergadert, kent het verschijnsel: laten we de tegenstellingen niet op de spits drijven, want we zullen elkaar nog vaak terugzien. Maar diplomatieke vaagheid kan verkeren in een nietszeggend ‘enerzijds-anderzijds’ of in overbodige abstractie. Dan wordt thuis professioneel bevorderd tot de thuissituatie, met andere woorden: voorzien van een prestigeverhogend achtervoegsel dat even weinig betekent als -gebeuren, -toestand, -vlak, -structuur, -functie, -aspect, -niveau, -proces, -context, -moment, -pakket en -systeem.

● Bespreekbaar

Toch heeft welzijnstaal ontegenzeggelijk gunstige kanten. Het verschil tussen ‘Ik ben boos’ en ‘Er zit bij mij een stuk agressie’ is meer dan een verschil in formulering. Het eerste is duidelijk, maar het is ook absoluut; het tweede is meer voor verandering vatbaar. Uitingen als ‘Ik voel een brok agressie’, of ‘Er zit bij mij nog een hoop boosheid naar mijn vader toe’ maken van de emotie een object, iets wat losstaat van de spreker. Daardoor valt er makkelijker over die boosheid te praten - die wordt ‘bespreekbaar’. Op dezelfde manier valt iemand die het heeft over ‘mijn ziekzijn’ minder samen met zijn kwaal dan wie zegt ‘Ik ben ziek’.

Het welzijnsjargon is de uitdrukking van een optimistisch mensbeeld. De veelgestelde vraag ‘Hoe ga je daarmee om?’ houdt al in dat je overal op verschillende manieren ‘mee om kunt gaan’. Je bént niet kwetsbaar, je stelt je kwetsbaar op. Niemand hoeft het reddeloze slachtoffer te zijn van zijn fobie, eczeem, huurachterstand of moederbinding. Het is weliswaar mogelijk dat iemand antwoordt: ‘Daar kan ik niet mee omgaan’, maar dan kan hij dat leren: ‘Daar kun je aan werken.’

Dat men overal op allerlei manieren mee om kan gaan, betekent dat alles van verschillende kanten te bekijken is, niet alleen door verschillende personen, maar ook door één persoon. Deze voelt zich dan ‘ambivalent’: ‘Ik heb iets dubbels.’ Er kan daardoor veel tijd verstrijken voordat een van de deelnemers aan de vergadering heeft uitgelegd hoe hij tegen de zaken aankijkt, en daarna moeten de anderen nog vertellen hoe zij de kwestie beleven.

● Bij je gevoel zitten

Wie denkt dat de sprekers nu hun mening uiten, vergist zich: zij wisselen ‘ervaringen’ uit. Zoals er een verschil bestaat tussen ‘Ik ben boos’ en ‘Er zit bij mij een stuk boosheid’, is er ook een verschil tussen ‘Wat vind je ervan?’ en ‘Hoe beleef je het?’ of ‘Hoe ervaar je het?’ (of zelfs: ‘Hoe sta jij daarin?’) Meningen hebben betrekking op de buitenwereld, ervaringen op de binnenwereld. Een mening kan juist of onjuist zijn, een ervaring is boven discussie verheven. Als het over eigen ervaringen gaat, is iedereen een autoriteit.

Dus als Sjanet zegt: ‘Omdat ik de enige vrouw ben in het team moet ik altijd notuleren. Daar heb ik best moeite mee’, overtreedt ze de etiquette. Theo: ‘Hoho, Sjanet, ik hoor jou eigenlijk zeggen dat jij gediscrimineerd wordt op je vrouw-zijn, maar dat beleef ik toch anders. In mijn ervaring is het zo dat de taken gelijk verdeeld zijn. Dus waar zou dat gevoel van jou vandaan komen? Zit jij - ik denk nu even hardop - wel dicht genoeg bij je gevoel?’

De gesubsidieerde besluiteloosheid die naadloos aansluit bij deze houding is echter aan het verdwijnen. En daarmee verdwijnt misschien uiteindelijk ook de welzijnstaal, te beginnen met de sector waaruit ze is voortgekomen. Want in de no-nonsensejaren negentig stroomt het jargon de andere kant uit: steeds meer beginnen hulpverleners en welzijnswerkers te praten als zakenlieden. Ze leveren een product af, hebben het over ‘efficiency’ en bieden tegen concurrerende prijzen een ‘zorgpakket’ aan. De teamcoördinator heeft zijn gebreide trui ingeruild voor een vlot colbertje en is met zijn kekke koffertje onderweg naar een fusiebespreking.

Zo krijgt de economie voor elkaar wat columnisten en cabaretiers met twee decennia van parodieën en sketches niet hebben bereikt.