Onze Taal. Jaargang 65

[p. 325]

De bal is hopeloos uit vorm
Clichés in voetbalcommentaar

Gus Middag

Ik zat te kijken naar een samenvatting van de eerste Europacupwedstrijd tussen PSV en Brann Bergen. PSV speelde uit. Lastig, dat wel, maar overkomelijk. De Eindhovense miljoenenploeg zou eenvoudig van de semi-professionals uit Noorwegen moeten kunnen winnen, daarover was iedereen het van tevoren eens. De wedstrijd was nog geen half uur oud toen het al 2-0 stond, in het voordeel van de stugge Noren. Hoe was dit nu mogelijk? Dat vroeg ook commentator Hugo Walker zich af. Hij besloot het geploeter nog even aan te zien, maar toen in de 34ste minuut alweer een bal van de voet van een PSV'er was gesprongen, stond zijn analyse vast. ‘Dit PSV is hopeloos uit vorm’, zo meldde hij ons op de vanzelfsprekende toon van de kenner.

Het lag dus niet aan de tactiek of aan het veld, het weer, de bal, de vermoeiende reis of de scheidsrechter. De terreinknecht had niet stiekem het doel van Waterreus vergroot. De Noorse supporters maakten geen enge geluiden. Het lag volgens Walker aan de vorm, waar PSV nu dus uit was. Een paar dagen later zou PSV trouwens weer ín vorm zijn, want toen won het zonder problemen, met 7-2 nog wel, van Feyenoord, tot op dat moment zelf juist erg goed in vorm.

● Troostrijk

Wie niet goed speelt, is niet in vorm. Dat mag een cliché lijken, of een dooddoener, of een tautologie, maar in de voetbalwereld kan een tautologie moeiteloos de functie van verklaring vervullen. Het wemelt er van de quasi-verklarende verklaringen. In het dagelijkse leven mag het vriezen en dooien, maar alleen voetballers weten dat het vroor omdat het niet dooide, terwijl de tegenstander even later voor dezelfde microfoon nu juist zal beweren dat het niet dooide omdat het vroor. Troostrijk verschijnsel: onder het mom van de analyse na afloop ontstaat een gezelschapsspel waarin iedereen altijd gelijk heeft, al was het maar omdat toch niemand de ware oorzaken en gevolgen kent.

Geen mooier proza dan het proza van een verliezende coach: ‘We waren niet slechter, maar in de eerste helft verloren we te veel persoonlijke duels, dus dan loop je vooral tegen jezelf te voetballen. Ook in het begin van de tweede helft liepen we steeds achter de feiten aan. Pas in het laatste kwartier zag je een stukje gretigheid in de ploeg komen en toen ontstonden er ook meteen een paar aardige kansen. Maar ja, dat zul je altijd zien: als het eenmaal tegenzit, dan blijft het tegenzitten.’ De trainer van de tegenpartij heeft in zo'n geval meestal ‘een heel andere wedstrijd’ gezien. ‘In de eerste helft waren we sterker, want toen zaten we goed in de wedstrijd, maar daarna leden we te vaak balverlies, waardoor we het in feite onszelf moeilijk maakten en toch nog onnodig onder druk kwamen te staan.’

Foto: ©ANP
Leo Beenhakker: cirkelessays over de logica van het onvoorspelbare

● Vicieus feest

Voor en tijdens een wedstrijd valt er meestal niet veel te zeggen over de winst- en verlieskansen. De bal is rond, het balletje kan ook nog eens raar rollen, dus zeg nooit nooit in de voetballerij. Maar na afloop wordt die lastige waarheid gretig omgelogen tot een zinvol verband: tot een rond verhaal, bij voorkeur even rond als de bal zelf. Er zijn ware specialisten in dit genre, niet alleen onder commentatoren en deskundigen, maar ook onder trainers en spelers. De achteraf ingesproken samenvatting door Hugo Walker: altijd een vicieus feest. Hans Kraay sr. aan de studiodesk in gesprek met Tom Egbers: duet voor twee rondzingende heren, met ad-hoc-improvisaties. De persconferenties van Leo Beenhakker, en zijn columns in Voetbal International: cirkelessays over de logica van het onvoorspelbare. Een gesprekje met Arthur Numan in de spelerstunnel, vlak na een verloren wedstrijd: een en al cliché. Ed de Goey op het trainingsveld van Feyenoord, met modderspatten in zijn snor, sprekend over de wedstrijd van gisteren: hij

[p. 326]

zou zijn eigen dagelijkse sportjournaal moeten hebben.

Wat op het ene moment nog wordt uitgelegd als een voordeel, kan even later net zo gemakkelijk gelden als een nadeel. Heerenveen wint de ene week ‘omdat het een frisse, jonge ploeg heeft’, maar verliest een week later ‘omdat het weliswaar een frisse, jonge ploeg heeft, maar de noodzakelijke ervaring mist’. Stam en Valckx zijn ‘ervaren krachten’, dus die slepen PSV er wel doorheen, maar in de volgende wedstrijd kan blijken dat ‘er sleet op zit’ (en tevens blijkt dan dat PSV ‘niet goed heeft ingekocht deze zomer’). Willem II draait lekker, ‘mooi nieuw stadion, goed geleide organisatie’, maar na vijf wedstrijden ‘zouden ze in Tilburg toch moeten weten dat je er met een mooi nieuw stadion alleen niet komt.’

Het verklaart allemaal niets, en de voorspellende waarde is nihil, maar zelfs de vervelendste wedstrijd knapt er achteraf nog van op. Bovendien voorziet het in een behoefte. We zien hier de oerfunctie van het cliché: het praten om het praten. Er gaat een enorme troost van uit: de troost van de gedeelde onwetendheid, bevestigd in kant-en-klare formules en rituelen.

● Verlichte geesten

De wereld van het voetbal is die van de Middeleeuwen, toen de aarde nog plat was, ook al had de een of andere sterrenkundige wijsneus het al gewaagd het tegendeel te beweren. Ook voor de voetbalmicrofoons meldt zich soms een verlichte geest die niet in het koor wenst mee te zingen maar eigenzinnig zijn gang gaat en min of meer concrete uitspraken probeert te doen. Louis van Gaal die met pen en papier op de bank heeft gezeten en de interviewer nog eens voorrekent dat Auxerre in de tweede helft toch echt niet meer dan twee en een halve kans heeft gehad (‘en dan tel ik die kopbal nog mee, die eigenlijk geen kans was, maar een mogelijkheid’). Johan Cruijff die na allerlei gepalaver over de teleurstellend saaie wedstrijden in de eerste week van het WK achteloos met de aanbeveling komt de velden vlak voor aanvang nat te spuiten, omdat op nat gras de bal beter doorschiet, wat zoals bekend (‘dat is logisch’) in het voordeel is van de technisch betere ploegen. Ruud Gullit die na een gewonnen wedstrijd van het Nederlands elftal niet wenst te spreken van geluk (drie ballen op de paal), en dus ook niet van pech voor de Engelsen, maar onweerlegbaar vaststelt: ‘Die paal staat er niet voor niets.’ Zij zijn de wetenschappers die de dogma's van Zeist en Hilversum in twijfel durven te trekken, de heidenen in een wereld die nog steeds gelooft dat de bal rond is, dat er tweeëntwintig spelers op het veld staan en dat de wedstrijd pas na het laatste fluitsignaal afgelopen is.

Diego Maradona wist beter hoe het zat met oorzaak en gevolg. Hij verrichtte een klein wonder door in de wedstrijd Argentinië-Engeland (WK Mexico, 1986) de bal over de veel langere Engelse keeper, die bovendien zijn armen mocht gebruiken, in het doel te koppen. Fysiek was dit bijna onmogelijk. De Engelse spelers waren niet de enigen die gezien meenden te hebben dat hij de bal met de hand boven zijn hoofd in het doel had geslagen, maar de scheidsrechter keurde het doelpunt goed: 1-0 voor Argentinië. Het was van alle doelpunten die Maradona maakte het mooiste - niet vanwege zijn goed gecamoufleerde smash, maar vanwege de verklaring die hij na afloop gaf, met zijn meest onschuldige oogopslag: het was de hand van God geweest.