Onze Taal. Jaargang 65

[p. 320]

Over het beste boek van de eeuw
Over Dirk Ayelt Kooiman: Een romance

Gerrit Komrij

‘Een magistrale, strikt eigentijdse roman, waarnaar wij reikhalzend uitzagen, een roman vol even spannende als onbegrijpelijke gebeurtenissen, die verfrissend aandoet in deze tijd.’ Wie weleens iets over boeken leest, kent dit soort clichés waarschijnlijk wel. Ruim twintig jaar geleden schreef Gerrit Komrij een ‘recensie’ die hij naar eigen zeggen geheel had laten bestaan uit zulke ‘aan boekhandelfolders ontleende uitgeverskreten’. Een klassieke tekst, die bij veel recensenten nog steeds boven het bureau hangt - als afschrikwekkend voorbeeld.

‘Half acht. Geen zuchtje wind dreef door de wijdgeopende vensters naar binnen. Het was of de atmosfeer, verlamd door de broeierige hitte, iedere beweging smoorde en zelfs te loom was om geluid doortocht te verlenen, want het was onnatuurlijk stil.’

Zo begint de eerste roman van Dirk Ayelt Kooiman: Een romance. Bij zijn debuut, een verhalenbundel onder de titel Manipulaties, zagen wij al reikhalzend uit naar zijn volgende werk. Nu is het er, en het is meteen het beste boek dat hij tot dusver heeft geschreven. Al dadelijk bij de inzet (zie boven) toont de schrijver zich een volwaardig verteller: met een voor niets terugdeinzend plastisch vermogen weet hij een verlamde atmosfeer iedere beweging te laten smoren, en daarmee alle verlamden onder zijn ongetwijfeld talrijke lezers hoop voor de toekomst te verschaffen.

Want deze roman van Dirk Ayelt Kooiman is bij uitstek geschikt voor een groot publiek: in zijn onopgesmukte rechttoe-rechtaan geschreven verhaal dat zich verbreedt tot een overrompelend mozaïek van schetsen roept hij een tijdsbeeld op dat de lezer in sterke mate bij zal blijven. Kooiman is een auteur die als weinig anderen karakters tot leven weet te roepen, hetgeen waarschijnlijk komt omdat hij veel uit persoonlijke ervaringen heeft kunnen putten.

Hoewel het verhaal de lezer tot het einde toe in zijn ban houdt, is het zeer eenvoudig: de ik-figuur, die (toeval? opzet?) Kooiman heet, gaat in deze roman, waarin weinig taboes worden gespaard, naar een feestje van een oude studievriend van hem, Bomdal, die thans met zijn vrouw, vernoemd naar een ook bij ons vrij bekend Iers schrijver, een luxe bungalow heeft betrokken en ook anderszins maatschappelijk zeer geslaagd is. De ik-figuur ziet zich na al die jaren geconfronteerd met een verstikkende burgerlijkheid en, ondanks de afstand die hij neemt van de gebeurtenissen om zich heen, krijgen we een geheel eigen, indringend beeld te zien van het ‘geslaagde’ milieu. De herinnering aan en de confrontatie met het verleden dringt zich steeds sterker op. Zes jaar daarvoor had immers de hoofdfiguur, in een beschamende scène die een dramatisch hoogtepunt vormt van deze roman, een literair gebeuren van de eerste orde, genaaid met de huidige vrouw, destijds verloofde van Bomdal, terwijl Bomdal nagenoeg dezelfde handeling verrichte, in dezelfde schaapskooi gedurende een onweer, met... zijn eigen zuster, Martha.

Door deze problematiek is het een strikt eigentijdse roman geworden waar ieder bewust levend mens aanknopingspunten in kan vinden. De herinnering aan die onuitsprekelijke overtreding hangt als een donkere schaduw over het housewarmingsfeestje, waar niemand rept over de gebeurtenissen die destijds een innige vriendschap deden beëindigen. De lezer wordt meegesleept in een maalstroom van even spannende als onbegrijpelijke gebeurtenissen. Wat doet bijvoorbeeld Bomdals vrouw met Aarsman, een oude, onaantrekkelijke man (‘een oud dik lijk’) in de auto, buiten, in de vrieskou? Waarom geeft zij zich aan hem? Is dit om tijdens het feestje het verleden op te roepen, terwijl de hoofdfiguur toekijkt? Allemaal vragen waarover de lezer, zoals het in een echt boek betaamt, voorlopig in het ongewisse wordt gelaten. Met een verfijnd psychologisch (en muzikaal!) inzicht merkt de ‘ik’, die eens op deze vrouw verliefd was, bij het aanschouwen van dit pijnlijke tafereel op: ‘De snaar van teleurstelling werd aangestreken.’

Gebukt onder de overweldigende macht van de herinnering betreedt de hoofdfiguur Bomdals bungalow: ‘Een jakobsladder, aangedreven door de knetterende explosiemotor van de wroeging, door het machteloze kokhalzen van de schaamte en de spijtgevoelens over een zo vernietigende apotheose van een vriendschap.’ Met een meesterlijke woordbeheersing (want zie die door motoren van wroeging en kokhalzen aangedreven jakobsladders!) tekent de auteur op indringende wijze de komende gebeurtenissen. De ik-figuur is namelijk niet alleen toeschouwer, maar ook in het bezit van een flink stuk bezinning, en hij slaagt erin zijn alleszins boeiende verhaal in een aantal obsederende situaties op knappe wijze gestalte te geven. Bomdals zuster Martha verschijnt ten tonele, de ik-figuur overkomen vreemde dingen (die wij u niet kunnen verklappen), ja, Bomdals vrouw blijkt zelfs een dochtertje van toevallig zes te hebben, enz.: alles wordt ingewikkelder en tegelijk onontkoombaarder, niets geschiedt zonder een grondige analyse. Uiteindelijk ontstaat er een zelfde situatie als zes jaar tevoren: dezelfde vier mensen van toen komen weer geïsoleerd bij elkaar, alsof alles met duivelse op-

[p. 321]

zet gearrangeerd was. De ‘pionnen in het onzalige spel van de omstandigheden’ zijn pionnen geworden in het brein van een listige conspirator/trice of... wellicht slechts in de verbeelding van de hoofdfiguur? De suspense neemt tegen het einde van het boek steeds dwingender vormen aan, en er ontstaat een situatie die men niet licht vergeet. Deze situatie, die keihard weergegeven wordt, is er een zoals ons allen zou kunnen overkomen, in deze eeuw van koude rationaliteit, waarin je gedwongen wordt als eenzaam individu te vechten voor je plekje; zeker, keihard weergegeven, maar ook met een fascinerende intimiteit. Deze door de schrijver in zijn verhaal ingeweven intimiteit vormt een van de grootste aantrekkelijkheden van het boek, dat menselijke ervaringen op een geheel eigen wijze verwerkt.

De sterk persoonlijke kijk van de schrijver op de menselijke onvolkomenheden en tekorten is, zo mogen wij gelukkig vaststellen, niet gespeend van een relativerende humor, zodat hij zich nooit in ijdele bespiegelingen verliest maar zich een all-round schrijver toont.

De ik-figuur tast in het duister, het komt hem voor of hij ‘bladert in een woordenboek dat uitsluitend trefwoorden, zonder verklaring bevat’, maar niets wijst erop dat hij zijn gevoel van intellectuele afstandelijkheid verliest, zijn vermogen tot zingeving. Hij tracht irrationele gebeurtenissen onder te brengen in een rationeel interpretatiemodel, waarbij het verleden een geheel nieuw perspectief krijgt door het nu, en het nu door het verleden. Nooit ontbreekt het de schrijver aan de zo broodnodige zelfkritiek.

Foto: Klaas Koppe
Gerrit Komrij

Bladzijden lang gebeurt er niets, en is alles onderhevig aan de wet van de nietszeggendheid: deze bladzijden trekken het meest de aandacht, zijn volstrekt overtuigend en maken de aanschaf van Een romance ten volle waard: deze nietszeggendheid brengt de lezer in stijgende spanning naar een climax en daarna naar een logisch en bevredigend einde: voor zo'n prestatie moet je het speciale talent bezitten dat onontbeerlijk is om zoiets te presteren.

Om de spanning op te voeren door niets te laten gebeuren, door alleen met vermoedens, gedachten en interpretaties te werken, daarvoor is een groot vermogen tot constructie en compositie vereist; daarvoor dient ook de stijl sober en zakelijk te zijn, meesterlijk van klaarheid en evenwicht. Dit alles is bij Kooiman het geval. Voor het eerst sinds jaren zien we hier een volkomen nieuwe en frisse aanpak van een genre dat sinds Vestdijk en Bordewijk dreigde te verzanden in een stereotiep tweederangs lectuurgebied.

In het hecht gecomponeerde verhaal van hartstocht, liefde en wraak hebben niettemin gevoelens van symmetrie, van zeggingskracht, van intrige de overhand. Het hoe en waarom wordt uit de doeken gedaan; daarom kost deze romance je een stuk van je nachtrust.

Kooiman geeft keer op keer blijk van een opvallende kennis van de gevoelens die hij beschrijft, waardoor hij de lezer steeds weet te boeien en meer dan dat. Door zijn medemenselijkheid heeft hij alle levensgroepen iets te zeggen.

De zielkundige verfijndheid en gedetailleerdheid doet verfrissend aan in deze tijd waarin de toenemende hang naar romantiek een natuurlijke reactie is op de gestandaardiseerde en gecomputeriseerde wereld waarin wij leven. En waar vind je nog zulke mooie hemels en luchten beschreven? ‘Om ons heen de golvende, paarse gloed van de heide. Daarboven het transparante blauw van de lucht. De zon. Het kronkelende pad, dat de beschonken middellijn lijkt te vormen van de cirkel die rondom beschreven wordt door de vaagblauwe contour van de bossen in de verte.’ Dit zijn volstrekt overtuigende juweeltjes van vertelkunst.

Overweldigend en grandioos weet Kooiman dus onze aandacht gevangen te houden, ondanks de welhaast volkomen tuttigheid en kleurloosheid van zijn figuren. Zijn ongemeen talent als schrijver is hiermee genoegzaam bewezen.

Een romance is ten slotte ook een roman met een actuele betekenis, door de manier waarop allerlei thema's steeds opnieuw verwoord worden, door de dramatische scènes, door het opwerpen van vragen die de diepste verhoudingen tussen de mensen raken, de zogenoemde intermenselijke verhoudingen: de grote betrokkenheid van de schrijver bij zijn materie, zijn kritische, en toch ook wel ironische benadering, zijn grote visuele kracht, zijn verweving van waarheid en verdichtsel verlenen het boek een dimensie die het méér doet zijn dan een boek.

Een romance van Dirk Ayelt Kooiman kan men met recht een modern document humain noemen, een knap boekje met unieke belevenissen, een geschenkboek ook van allure, een roman die velen zal verbijsteren, en wij kunnen dan ook niet anders besluiten dan met te zeggen dat wij wederom reikhalzend uitzien naar een nieuw werk van deze briljante auteur.

Uit: Gerrit Komrij, Daar is het gat van de deur. Kritieken en essays. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1974.