Onze Taal. Jaargang 65

[p. 318]

‘In deze leemte is nu voorzien’
Over clichés in voorwoorden

Jaap de Jong

Een voorwoord wordt het eerst gelezen, maar het laatst geschreven. In de minst gelezen boeken (wetenschappelijke proefschriften) is het voorwoord het best gelezen onderdeel. En juist daar waar schrijvers het meest persoonlijk mogen worden, gebruiken ze de meeste clichés.

Een boek schrijven is hard werken. Na maanden, vaak jaren van geploeter en na het passeren van diverse deadlines lijkt het moment aan te breken dat uw tekst af is. Echt af: ongelofelijk! Na weken van afzien voor u en vooral uw omgeving, na herhaald vooruitschuiven van de toch al bekorte vakantie, is het gedaan. U schakelt de computer uit, pakt uw koffer in, kust uw cavia gedag en... herinnert u dat u nog iets vergeten bent: er moet nog een voorwoord geschreven worden. Wat te doen?

● Voorspel

Het begint al met de naam: hoe noemen we het stukje tekst eigenlijk dat na de titelpagina en meestal voor de inhoudsopgave staat? Voorwoord? Dat kan natuurlijk altijd; eventueel gebruikt u Ten geleide, Vooraf, Woord vooraf, Ter inleiding (een Inleiding is iets anders), Ter introductie. Exotischer en curieuzer zijn: Om te beginnen, Bijsluiter, Proloog, Voorportaal, Preludium, Voorspel of zelfs Preambule.

Met de klassieke openingszin ‘Voor u ligt...’ bevindt u zich in goed gezelschap: ‘Voor u ligt De Nieuwe Spellinggids (1995)’ en ‘Voor u ligt het sociaal jaarverslag van de TU Delft’. Een andere geliefde opening is even recht voor zijn raap: ‘Dit boek gaat over...’ (aantrekkelijk schrijven, diepzeeduiken, de kunst van het bloemschikken). Of wat dacht u van: ‘Een boek over...; was daar nu wel behoefte aan?’

Prikkelender openingszinnen zijn: ‘Als het waar is dat zware bevallingen mooie baby's opleveren, dan zit het met dit boek wel goed’ (Effectieve zakenbrieven, 1986). Of de anekdoteopening, compleet met citaat: ‘“Notuleren is een hete aardappel, die men het liefst zo snel mogelijk aan een ander toespeelt.” Deze uitspraak hoorde ik van iemand, die als directiesecretaris van een groot concern jarenlang heeft moeten jongleren met deze aardappel’ (Leren notuleren. Een praktische cursus, 1990).

Na een pakkende beginzin beschrijft u welke soorten lezers u met uw boek op het oog hebt. En met welke kennislacunes of ‘leemtes’ zij tot nu toe hebben moeten leven. Vervolgens stapt u als helper uit de coulissen: ‘In deze leemte hoop ik met de Stijlwijzer/Diepzeeduiker/Gids voor het Bloemschikken te voorzien.’ Vergeet niet dit punt van de noodzaak van uw boek af te ronden: ‘Wij verwachten dat dit werk zal voorzien in een behoefte.’

● Dankbetuiging

Geen boek zonder dankbetuiging. Want ‘een boek als dit schrijf je niet alleen’. Frans Zwarts (dissertatie, Gro-

[p. 319]

ningen, 1996) bedankte vijf bladzijden lang talloze mensen, na deze inleidende regel: ‘Ik acht het betamelijk, op deze plaats een woord van dank te richten tot hen die een aandeel hebben gehad in de totstandkoming van dit geschrift.’ Bij dit mooie onderdeel aangekomen, moet u niet overmand worden door emoties, want voor u het weet, zit u met een ongelukkige beeldspraak: ‘Tot slot dank ik mijn begripvolle vrouw die de motor is geweest die mij aan het werk zette en hield.’ (Rien Hezemans, Carrière 2000, z.j.)

Origineler zijn: ‘Dat het nu voor u ligt, danken we aan hen die ons terzijde hebben gestaan toen de barensnood het hoogst was: in het bijzonder...’ (Effectieve zakenbrieven, 1986) en een voorwoord door Hans van Maanen (in De schaal van Richter en andere getallen, 1992): ‘De hulp en het geduld van Barbara waren op een schaal van I tot X (zie Romeinse Cijfers), als altijd een X waard.’

● Opdracht

Bent u erg veel dank verschuldigd, dan kunt u overwegen uw boek aan iemand op te dragen. Deze opdracht kunt u plaatsen op een aparte bladzijde, maar ook in het voorwoord. Dank bijvoorbeeld uw levensgezel ‘zonder wie dit alles niet mogelijk was geweest’, uw beide kinderen (met naam en koosnaam: ‘voor Snoes en Poenie’) of, als er geen kinderen zijn: uw ouders. Een pijnlijke opdracht is te lezen in een onlangs uitgekomen boek over communicatietechnieken: ‘Aan mijn vrouw, met wie ik al jaren niet meer communiceer’.

Geslaagde afwijkingen van de gebaande paden: ‘Aan onze dochters Hester, Jane en Laura zonder wie dit boek eerder gereed zou zijn gekomen.’ (Robert Cockcroft en Susan M. Cockcroft, Persuading people. An introduction to rhetoric, 1992.) Mark van Buchem, die kort voor zijn echtgenote Claartje Levelt promoveerde, droeg zijn boek - plagerig - zo op: ‘Vóór Claartje’. Claartje plaagde echtgenoot Mark vriendelijk terug door in haar proefschrift de opdracht op te nemen: ‘Na Mark die mij voor was / Voor Mark die mij na is’. En wat dacht u van de opdracht van Peter Blok (dissertatie, Groningen, 1993): ‘Voor Elkaar’?

● Fouten en stommiteiten

Na de lange lijst van geleerde mensen die u hebt bedankt voor hun hulp, dreigt het gevaar dat iedereen denkt dat uw boek wel perfect en foutloos moet zijn. En - erger nog - dat onverhoopte fouten mede voor rekening komen van de geleerde helpers. Omdat u dat niet wilt, voegt u nog een bezweringsformule toe. Ivan Wolffers schreef: ‘Voor de bereidheid tot medewerking en zeer nuttige adviezen wil ik hen bedanken, maar wanneer er in deze tekst stommiteiten voorkomen, zijn zij daar uiteraard niet voor verantwoordelijk’ (Duurwoorderij en geheimtaal. De gevaren van het medisch taalgebruik, 1982).

Howard Rheingold loste het weer

•
‘Voor op -en aanmerkingen houd ik mij aanbevolen’
•

anders op: ‘Elke fout die de lezer in dit boek mocht vinden is voor rekening van de auteur. En ieder merkwaardig denkbeeld dat hij of zij op de volgende bladzijden mocht aantreffen is ongetwijfeld dat van de schrijver. De inspiratie voor het werk, de intellectuele en financiële ondersteuning, en het constante, aanmoedigende enthousiasme kwamen van...’ (Koro, 1988).

● Geen seksist

U bent geen seksist, en u wilt in ieder geval voorkomen dat mensen denken dat u dat bent. De politiek correcte oplossing is dan een toverformule als: ‘Overal waar hij staat, mag ook zij gelezen worden.’ Nogal geleerd klinkt de voetnoot uit het Utrechtse onderzoeksprogramma van het Centre for Language and Communication: ‘Waar in deze tekst persoonlijke voornaamwoorden, nomina agentis (spreker e.d.) voorkomen, hebben die evenzeer betrekking op vrouwelijke als mannelijke personen.’ Suzanne Piët noemt het kortweg het schrijfeconomische motief: ‘Een kleine opmerking nog: de interviewer wordt vanuit een schrijf-economisch en niet vanuit een discriminatoir motief aangeduid als mannelijk.’ (Een vraag en een weet. Gereedschap voor het vraaggesprek, 1984). Maar u kunt deze povere schaamlap natuurlijk ook achterwege laten.

● Afsluiting

Het zit er bijna op: alleen nog een slotzin. Een opgewekt cliché is: ‘Hopelijk beleeft u evenveel plezier aan het lezen van dit boek als wij aan het schrijven ervan.’ Evenals: ‘Als dit boekje daartoe kan bijdragen, is het in zijn doel geslaagd’ (Erik van der Spek, Helder en pakkend schrijven, 1994). Een ander onmisbaar einde is: ‘Voor op- en aanmerkingen houd ik mij aanbevolen’ (P.J. van der Horst, Stijlwijzer, 1996). Verrassender is de uitsmijter van Charles Groenhuijsen en Ad van Liempt in Live! Macht, media en meningen van de nieuwsmakers op TV (1995): ‘TV-journalistiek: je vindt er de mooiste hondebanen’.