Onze Taal. Jaargang 65

[p. 314]

Goedesmorgens; lullo
De taalrages van Jiskefet
Henk van Gelder

De aanspreekvorm lullo heeft het in korte tijd ver geschopt: in minder dan een half jaar ontwikkelde het woord zich van neologisme tot bijna-cliché. Lullo komt uit het VPRO-programma Jiskefet, ook verantwoordelijk voor goedesmorgens en goedemorgen, deze morgen. Hoe komt het dat iedereen opeens juist deze uitdrukkingen is gaan gebruiken?

De klant kwam een videoband kopen om de dierenfilm van kwart over zeven op te nemen. Maar nu de man van de dierenwinkel kennelijk om een praatje verlegen was, wilde de klant ook nog wel even zijn gram spuien over de dierenfilm van de vorige week. Daarin werd bij de drinkplaats immers alle aandacht opgeëist door de nijlpaarden. ‘Nu heb ik niets tegen de nijlpaarden,’ voegde hij er voor alle zekerheid aan toe, ‘maar de eveneens bij de drinkplaats aanwezige vogels kwamen daardoor wel erg op het tweede plan te staan. Ook de in de dierenfilm van vorige week wel erg prominent aanwezige bosnegers leidden de aandacht nogal af van datgene waar het toch in de eerste plaats om ging: de drinkende dieren.’ De man van de dierenwinkel hoorde het verhaal aan, leunend over zijn toonbank, en antwoordde: ‘Dan kan ik u geruststellen. Het Duitse echtpaar dat voor de dierenfilms verantwoordelijk is, heeft de bosnegers op het hart gedrukt zich tijdens het filmen van de immers buitengewoon schuwe toekans zo ver mogelijk van de drinkplaats te houden.’

Debiteuren/Crediteuren
Foto: Iris Römer

● Juffrouw Jannie

‘De Dierenwinkel’ vormde in de jaren 1993, 1994 en 1995 een vast onderdeel van het succesvolle VPRO-programma Jiskefet, bedacht en gespeeld door Herman Koch, Kees Prins en Michiel Romeyn. Week in week uit klonk het opgewekte muziekje dat een nieuwe dialoog op hoog absurdistisch niveau aankondigde. En toch is in de volksmond niets van deze ietwat archaïsch geformuleerde en als schrijftaal geconstrueerde zinsneden blijven hangen. Hooguit laat een enkeling zich nog weleens de opmerking ‘Dat is heel geen vogel’ ontvallen, uitgesproken op de omineuze, zwaar door de neus ademende toonhoogte van Herman Koch. Méér is er niet van overgebleven.

Voor het lanceren van gevleugelde woorden zijn dan ook twee voorwaarden essentieel: herhaling en herkenbaarheid. Met de herhaling zat het wel goed (‘De Dierenwinkel’ was het eerste Jiskefet-onderdeel dat frequent terugkeerde), maar van herkenbaarheid was in dit geval kennelijk geen sprake. Pas nadat de curieuze gesprekken in boekvorm verschenen waren, werd er in kleine kring soms schaterend uit geciteerd.

Heel anders verging het de opvolger ‘Debiteuren/Crediteuren’. Hier bleken Koch, Prins en Romeyn een nauwgezet en slechts licht gechargeerd beeld te schetsen van de dagelijkse kantoorwerkelijkheid van velen. De variaties op het vaste ‘goedemorgen’, geboren uit een heftig verlangen om niet elke ochtend hetzelfde te hoeven zeggen en ook eens komisch uit de hoek te komen, bestonden hier en daar al. Het melige ‘goedesmorgens’ en het landerige ‘goedemorgen, deze morgen’ werden dan ook in een ommezien gekopieerd en alle koffiemevrouwen in het hele land werden opeens Juffrouw Jannie genoemd, ook door degenen die nooit naar het programma keken (zo groot was de kijkdichtheid niet) en het dus alleen maar van horen zeggen hadden.

● Exploitatie

Nog sneller was de opmars van een derde Jiskefet-serie, die de humoristisch bedoelde balorigheid naar nieuwe hoogten opvoerde door drie corpsballen te introduceren wier platte conversatie werd getypeerd

[p. 315]

door de aanspreekvorm lullo. Al na een week of twee deed het neologisme de ronde, vooral in het milieu dat Koch, Prins en Romeyn nu juist als weerzinwekkend afschilderden. Het verscheen op T-shirts (op diverse plekken kon men tijdens Koninginnedag in Amsterdam ‘het originele lullo-T-shirt’ kopen, steeds in een andere uitvoering) en het werd aangeheven op een cd'tje dat de tv-creatie schaamteloos plagieerde.

Tegen dat plaatje kon de zakelijk leider van Jiskefet met succes optreden; de rechter verbood verdere exploitatie wegens de klakkeloze inbreuk op het auteursrecht van complete tekstregels en het imiteren van de originele stemmen. Graag hadder Koch, Prins en Romeyn bovendien het exclusieve eigendomsrecht geclaimd op het woord lullo, maar daarin gaf de rechter hun ongelijk. De in turbotaal gespecialiseerde Jan Kuitenbrouwer heeft intussen aangetoond dat het al in 1991 werd vermeld in het bundeltje Jongerentaal, van Cor Hoppenbrouwers. Ook het vergelijkbare ballo was al in dat boekje opgenomen. In een column in Het Parool schreef Kuitenbrouwer: ‘Ze liggen natuurlijk nogal voor de hand: de “afko” (de trochee-op-o, in officieel linguo-turbo) raakte midden jaren tachtig in de taalmode, en het is onwaarschijnlijk dat het tien jaar geduurd zou hebben vóór iemand op dat thema de varianten “lullo” en “ballo” bedacht.’

Herman Koch, Michiel Romeyn en Kees Prins als de ‘lullo's’ Kerstens, Van Binsbergen en Kamphuys
Foto: Iris Röner

Maar er is natuurlijk een nationaal medium als televisie voor nodig om opeens het hele land zulke woorden te laten gebruiken. De heren van Jiskefet hebben daarvoor inmiddels, gezien de algehele navolging, de juiste formule gevonden. Het enige risico dat ze nu lopen, is dat van de opzettelijkheid. De ervaring leert dat de beste gevleugelde woorden min of meer bij toeval zijn ontstaan. Opzettelijk gecreëerde rages zijn zelden de beste.