Onze Taal. Jaargang 65

[p. 312]

Wereldberoemd in onze taal
Clichés in het werk van Gerard Reve

Jos Paardekooper - Deventer

Het oeuvre van Gerard Reve kan beschouwd worden als de grootste ongeordende verzameling dooddoeners in ons taalgebied. Kan dat eigenlijk wel, clichés in ‘werken van letterkunde’, zoals Reve ze noemt? De schrijver zelf laat daar geen enkel misverstand over bestaan: ‘Het Cliché is een Godsgeschenk.’

In augustus van het jaar Onzes Heren 1996 moest de HEMA een groot aantal rookworsten uit haar 240 filialen terughalen, wegens gasvorming. ‘Maar de kwaliteit van onze worsten’, verzekerde HEMA-inkoopmanager W. van de Woestijne, ‘is nog steeds van hetzelfde hoogstaande niveau, zeg maar wereldberoemd in Nederland.’ Ik kan er ook niks aan doen dat ik dan aan Gerard Reve moet denken. Want ik ben ervan overtuigd - al zal het sluitende bewijs lastig te leveren zijn - dat deze uitdrukking door Reve aan de Nederlandse taal is toegevoegd.

Een tweede voorbeeld. Volgens NRC Handelsblad van 6 september 1996 waren er de avond daarvóór ‘vier Karpatenkoppen’ op de televisie. En opnieuw moest ik denken aan Reve. Helaas bestaat er geen Concordantie op de Tot Nu Toe Verschenen Werken van G.R., dus ik gok dat de Karpatenkop voor het eerst opduikt in De taal der liefde (1972). In de directe omgeving van die tekst las ik vervolgens: ‘Van huis uit staan wij, trouw aan het geloof, rondom ons Vorstenhuis geschaard.’ En al bladerend, tijdens het voorbereiden van dit artikel, stuitte ik op een variant in Zelf schrijver worden (1986): ‘Hoe het verder moet weet ik ook niet, maar wel weet ik dat wij, in voor- en tegenspoed, ons in onwankelbare trouw moeten scharen om de troon van Oranje.’ Diezelfde middag, het was prinsjesdag, las koningin Beatrix de troonrede voor. U kunt u voorstellen dat het mij, terwijl ik naar de televisie-uitzending keek, moeite heeft gekost om níét aan de koninklijke volksschrijver te denken.

Gerard Reve: ‘opgepoetste’ clichés

● Gevleugelde clichés

In het juli/augustusnummer van Onze Taal wijdde Henri Raven een artikel aan ‘gevleugelde woorden uit de Nederlandse literatuur’. ‘Zonder twijfel’, meent Raven, heeft Gerard Reve het Nederlands het meest verrijkt ‘met gevleugeld geworden clichés’ als Het weer van alle mensen en Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven. Ik zou de laatste willen zijn om Reve deze ereplaats te misgunnen, maar toch meen ik dat hier enige twijfel op z'n plaats is. Wij moeten ons oprecht afvragen hoeveel reviaanse clichés nu werkelijk in onze taal zijn doorgedrongen.

Bij Karpatenkop noemt Van Dale in ieder geval geen uitvinder. Opmerkelijk is hooguit dat het woord inderdaad pas na het verschijnen van De taal der liefde is opgenomen. Dat het woord is vermeld, mag al een uitzondering heten. De meeste Reve-stereotypen (Lombok-lummel, kokosnotenplukker, loodgietend prijsdier, kandidaat-katholiek) zoekt men tevergeefs

[p. 313]

in enig Nederlands woordenboek.

Mijn ervaringen met het citeren van Reve-clichés in het openbaar zijn eveneens weinig bemoedigend. Het meisje van het vrouwelijk geslacht behoort tot mijn favorieten, maar wanneer ik die tijdens een willekeurige lezing op de zaal loslaat, komen er na afloop steevast minstens vier toehoorders op mij af om mij op een pleonasme te wijzen.

● Een godsgeschenk

Toen onlangs in ons vaderland de dienstplicht werd afgeschaft, werd er een bataljon Bekende Nederlanders uitgehoord over hun diensttijd. En zo verklaarde ook Reve, desgevraagd, dat het leger een man van hem had gemaakt, en dat hij in ons Indië een paar moreel verantwoorde wapenfeiten op zijn naam had staan. (‘Zet u dat maar gerust in de krant, maar geen details want er zijn kleine kinderen bij.’) Reve - die nooit in dienst is geweest - voldeed daarmee keurig aan wat van hem als mannelijk lid van onze samenleving werd verwacht.

Feit is dat Gerard Reve, net als zijn ‘geleerde broer’ trouwens, een feilloos gevoel heeft voor de holheid van de clichés die ons omgeven. Voor wie er nog aan zou twijfelen: er komt geen platitude in zijn werk voor, of hij is er bewust in gestopt. In Zelf schrijver worden (1986), een serie openbare colleges die Reve gaf aan de Leidse universiteit in 1985, noemt hij ‘Het Cliché’ zonder omwegen ‘een Godsgeschenk’. Want waarover is het fijner huppelen dan over platgetreden paden? ‘Het nu volgende vers van eigen hand dat ik zelf heb geschreven is een progressief-katholiek gedicht op marxisties-leninistiese grondslag’; hoe het komt weet ik ook niet, maar het werkt altijd weer. ‘Sinds wanneer heeft X - ook niet de grootste cultuurdrager sinds Erasmus - het alleenvertoningsrecht voor Nederland en Overzeese gebiedsdelen?’ Hoe groter het cliché, des te raker de typering.

● Revitalisering

Het is beslist de moeite waard te lezen wat volgens Reve de voordelen zijn van het gebruik van clichés in een literaire tekst. Om te beginnen neemt hij stelling tegen de heersende gedachte dat clichés ‘afgesleten taal’ zouden zijn. ‘Het begrip is niet versleten,’ zegt hij, ‘doch gemunt, en wel tot een munt zonder beeldenaar, met aan beide zijden precies dezelfde tekst: Nederland. Eén Gulden.’

Onnodig op te merken dat Reve geen gelegenheid ongebruikt zal laten om weer een cliché in te lassen. Maar het aardigste aan dit citaat vind ik wel dat hij hier precies toepast wat hij later als eerste kenmerk van clichétaal zal gaan noemen: het revitaliseren, of als u liever een Engels woord hebt, het recyclen van een uitdrukking. Een cliché is immers letterlijk een drukvorm (denk aan een clicheerinrichting). Wie het procédé letterlijk beschouwt, komt al gauw op het vergelijkbare proces van munten, een woord (met een veel positievere connotatie) dat Reve vervolgens ogenblikkelijk weer gebruikt om er een onverwachte wending aan te geven.

De voorbeelden van ‘opgepoetste’ clichés liggen bij Reve voor het oprapen. Uitdrukkingen als de dokter staat achter mij en ik doe niets buiten mijn man om krijgen, gebruikt door een auteur die de herenliefde aanhangt, ineens weer hun oude glans terug. Zowel in De avonden (1947) als in Bezorgde ouders (1988) bekijkt een romanpersonage zijn ontblote onderlijf van alle kanten in de spiegel. ‘Hij bekijkt de zaak van alle kanten (...); dat is heel verstandig’, staat er dan in Bezorgde ouders. Een onschuldig cliché opnieuw gemunt.

● Van hoog tot laag

Een tweede belangrijk kenmerk van clichés is volgens Reve ‘dat iedereen, van hoog tot laag, ze begrijpt, en dat is geen gering voordeel’ (Zelf schrijver worden). En begrip maakt mild, zou ik daaraan willen toevoegen. Als docent taalbeheersing aan het hbo heb ik heel wat scripties onder ogen gehad over tal van problemen die onoplosbaar werden geacht ‘omdat iedereen daar verschillend over denkt’. Gelukkig kan ik de studenten nu doorverwijzen naar Het hoek van violet en dood, hoofdstuk V: ‘Sommige mensen hebben vaak heel verschillende gedachten. De één schenkt in zijn gedachten aan iets bepaalds veel aandacht, de ander denkt voornamelijk aan iets geheel anders.’ Zo is het maar net.