Onze Taal. Jaargang 65

[p. 310]

Holle frasen
Over clichés in liedteksten

Jaap Bakker

En bij de oeroude molen
Klonk onder 'n hemel, zo blauw:
‘Ik heb je lief en jij hebt me lief!
Ach, Antje, 'k blijf jou altijd trouw!’

Als de lente komt, dan stuur ik jou
Tulpen uit Amsterdam

Als er een prijs bestond voor de meest clichématige naoorlogse liedtekst, dan zou dit couplet uit Tulpen uit Amsterdam een goede kandidaat zijn. Superstereotiep is natuurlijk de belofte ‘ik blijf je rouw’ om een liefdesverklaring kracht bij te zetten. Maar nog afgezaagder dan de wóórden zijn de bééllen die de tekstschrijver oproept: de locatie (‘de oeroude molen’), het weer (‘'n hemel, zo blauw’) en het jaargetij (‘Als de lente komt...’).

● Dromen zijn bedrog

Een cliché wordt gewoonlijk opgevat Is een beeldspraak die zijn oorspronelijkheid verloren heeft. Beeldspraak in de zin van ‘overdrachtelijk taalgeruik’ komt in liedteksten echter niet veel voor. De beeldendheid van liedjes zit hem meer in de manier waarop de entourage van de handeling wordt geschetst. Op dat punt spreiden liedjesschrijvers weinig originaliteit ten toon. Verliefdheid speelt zich altijd af in het voorjaar, en neerslachtigheid bij neerslag (‘Zachtjes tikt de regen op mijn zolderraam / 't Ritme van de eenzaamheid’). Over ouder morden filosofeert men voor de toilettafel (‘Spiegelbeeld, vertel eens even / Ben ik heus zo oud als jij?’) en herinneringen aan vroeger worden steevast opgehaald boven een foto of fotoalbum (‘We kiekten al zijn leuke dingen / Weet je nog wel, oudje?’). Verder spelen bijna alle heftige gemoedsaandoeningen zich in of rond de nachtelijke uren af. Een klassieke scène is bijvoorbeeld de minnaar die in bed zijn nog slapende geliefde bezingt, zoals de zanger Marco Borsato deed in zijn hit ‘Dromen zijn bedrog’:

De meeste dromen zijn bedrog
Maar als ik wakker word naast jou

dan droom ik nog

Ik voel je adem en zie je gezicht
Je bent een droom die naast me ligt

Een andere vorm van afgezaagdheid die we regelmatig in liedjes tegenkomen, is het stereotiepe rijm:

Moeder nam zusje in haar armen
Wanhopig snikkend in haar smart
Wilde haar kindje nog verwarmen
Aan het bedroefde moederhart

Het oeroude koppel hart/smart raakt een beetje op de achtergrond omdat smart te ouderwets klinkt (tegenwoordig zeggen we liever pijn). Maar armen/verwarmen doet nog volop mee, net als ster/ver, liedje/melodietje en voelen/bedoelen. Een rijmkoppel dat ik de laatste jaren opvallend vaak

•
Hoe minder specifiek het beeld, des te gemakkelijker kan men zich met de tekst vereenzelvigen.
•

hoor, komt voor in dit fragment:

Alles wat ik jou ooit wilde zeggen
Hoef ik niet meer uit te leggen

Is dit een afspiegeling van de moderne omgangsregels, die ons voorschrijven om toch vooral over onze gevoelens te práten?

● Herhaling noodzaak

Modern of oud, liedteksten zijn weinig origineel. Dat geldt althans voor populaire liedteksten, die geschreven zijn voor een groot publiek en die dat publiek bereiken via de ether, de plaat of andere geluidsdragers. Voor cabaret- en musicalrepertoire ligt het wat anders, hoewel ook daar het cliché niet geschuwd wordt. Een mooi voorbeeld is de opening van de musical De gekkin van de gracht, waarin Jasperina de Jong een succesvol actrice speelt die ook nog een gezin heeft te verzorgen. Als het doek opgaat, zien we de hoofdpersoon op een trap staan, bezig de kamer te behangen. We horen haar vol zelfvertrouwen zingen:

Bovenaan de ladder
Op eenzame hoogte
Bovenaan de ladder
Kijk mij eens staan
Bovenaan de ladder
Hoofd in de wolken
Wat een prachtige baan

Dit refrein bevat niet minder dan drie clichés (‘bovenaan de ladder’, ‘op eenzame hoogte’, ‘hoofd in de wolken’), maar hoe fraai gearrangeerd! Ze lopen mooi parallel (een aardig staaltje van ‘beeldrijm’) maar tegelijk wekken ze elk hun eigen associaties. Binnen een kwart minuut zijn zo de karaktertrekken van de

[p. 311]

‘gekkin’ geschetst. De tekstschrijver, Ivo de Wijs, had dat karakter natuurlijk ook in rechtstreekse bewoordingen kunnen beschrijven, maar dan waren er termen gevallen als carrière, toppositie, ambivalentie, loyaliteitsconflicten en zo meer. Met zo'n psychosociale profielschets had de componist (Joop Stokkermans) niet veel kunnen beginnen: veel te lang, te ingewikkeld en te expliciet. Muzikale taal concentreert de mededeling in een beperkt aantal lettergrepen, zodat er ruimte is voor herhaling. Herhaling is een wezenskenmerk van muziek, en een herhaalde zangtekst wint aan diepte en kracht. Als we de gekkin in een couplet hebben horen zeggen ‘De prinses van het theater / Gaat naar huis en even later / Is de Schone Slaapster alweer Assepoes’, dan krijgt het volgende refrein (‘Bovenaan de ladder’) een andere lading. We gaan vermoeden dat het ‘hoofd in de wolken’ af en toe flink in de war kan zijn, en beginnen enig sarcasme te horen in de opgetogen regel ‘Wat een prachtige baan’.

● Geen zweet en vlakgom

Om de luisteraar mee te voeren in de gedachtestroom van het lied, maakt de tekstdichter gebruik van eenvoudige woorden en conventionele beelden. Dat conventionele is belangrijk, omdat juist dan de verschillende betekenissen zich kunnen ontplooien. ‘Boven aan de ladder’ is beter dan ‘Op de top van de Mont Blanc’, omdat in het laatste geval steeds weer die berg voor ons geestesoog schuift en andere associaties aan het gezicht onttrekt. Om dezelfde reden kan een amoureuze ontmoeting zich beter afspelen in een kroeg of discotheek dan in een copyrette of een tandartswachtkamer, en laat liefdesverdriet zich beter verwerken in een gewone Hollandse regenbui dan tijdens een tropische moesson. Hoe minder specifiek het beeld, des te gemakkelijker kan men zich met de tekst vereenzelvigen.

In dit licht wordt ook het gebruik van stereotiepe rijmkoppels beter begrijpelijk. Tekstdichters vallen er soms op terug, domweg omdat ieder alternatief slechter is. Wie in een lyrische tekst moet rijmen op armen komt bijna altijd terecht bij (ver)warmen; alle andere rijmwoorden (Carmen, darmen, alarmen, erbarmen) vallen stilistisch uit de toon of maken een gekunstelde zinsconstructie noodzakelijk. De luisteraar hoort de woorden in plaats van het verhaal, en dat is niet de bedoeling. Daar komt bij dat de zanger aan geloofwaardigheid verliest als hij regels moet zingen die rieken naar zweet en vlakgom; het liefst houdt hij de illusie in stand dat alle woorden ter plekke uit zijn gemoed zijn opgeweld.

● Gesloten universum

Hoe klinkt een lied als de tekst nieteenvoudige woorden en niet-conventionele beelden bevat? Als u dat wilt weten, let dan eens op vertalingen. Vertalers zijn altijd aan meer restricties gebonden dan schrijvers van Nederlandse liedteksten en moeten daarom vaker onbegane paden bewandelen. Zie bijvoorbeeld deze vernederlandsing van het door Barbra Streisand beroemd gemaakte ‘People’ (‘People who need people / Are the luckiest people in the world’):

Iemand, iemand met een ander
De gelukkigste mensen die bestaan
Als kind'ren, zoekend naar een

maatje

Met de trots van volwassenheid
leder gevoel bestrijdt
't Maakt ons juist de mind'ren
Van kind'ren

De vertaler, Piet-Jan Meyboom, heeft duidelijk zijn toevlucht moeten nemen tot ongebruikelijke uitdrukkingen (‘iemand met een ander’, ‘kind'ren, zoekend naar een maatje’), en zelfs tot ongrammaticale zinnen (‘ieder gevoel bestrijdt’). Het gevolg is rampzalig: het lied is niet te volgen, emotioneel noch rationeel.

Clichés in liedjes kunnen we met een geuzennaam betitelen als ‘holle frasen’: zinnen die de zanger kan vullen met zijn stem en zijn persoonlijkheid, beelden die ruimte laten voor onze fantasie. De clichéloze tekst hierboven is een massieve woordenbrij, een gesloten universum, een taalbouwsel waarin voor u en mij geen plaats is.