Onze Taal. Jaargang 65

Interview Wim T. Schippers over het cliché in zijn werk
In die zin, als het ware

Ingmar Heytze

Wim T. Schippers is beeldend kunstenaar, radio- en televisiemaker en acteur. Hij werd bekend met televisieklassiekers als ‘De Barend Servetshow’ en schreef succesvolle ‘dramady’-series als ‘Op zoek naar Yolanda’ en ‘We zijn weer thuis’. Als geen ander wijst hij op de dubbelzinnigheid van de taal en het onvermogen om onszelf oorspronkelijk uit te drukken. Een vraaggesprek met de uitvinder van clichés als het is jammer, maar helaas en pardon reeds, en het woord gekte.

Wim T. Schippers: ‘Niemand kan zonder het cliché’
Foto: © VPRO

Wim T. Schippers is altijd een liefhebber geweest van de Nederlandse taal. In het radioprogramma ‘Ronflonflon met Jacques Plafond’ probeerde hij ooit om het woord joe in de Nederlandse taal te introduceren. Het woord had, naar analogie van het Engels, een einde moeten maken aan de twijfel tussen de aanspreekvormen u en jij. Verder richtte hij een stichting ter bevordering van het sterke werkwoord op. Het oogmerk was om ieder werkwoord voortaan sterk te vervoegen, zodat niemand daar meer uitzonderingsregels voor hoefde te leren. Experimenten als ‘zij biek een taart’ waren geen lang leven beschoren, maar dat was de bedoeling ook niet. Wim T. Schippers: ‘Ik wilde vooral laten zien wat je allemaal met onze taal kunt doen, en dat sommige lelijke dingen best mooi kunnen zijn.’

[p. 309]

Pardon reeds, een uitvinding van Wim T. Schippers. Uit: Sjef van Oekel in de bocht. © Theo van den Bogaard en Wim T. Schippers. Uitg. Big Balloon, Heemstede

● Absurde context

Schippers is de geestelijke vader van mild tot zwaar geschifte karakters als Jaap Knasterhuis, Jan Vos, Barend Servet en Sjef van Oekel. De existentiële verwarring waarin deze personages vaak verkeren, komt ook tot uiting in hun taalgebruik: het wemelt van de merkwaardige uitdrukkingen, vreemde stopwoordjes en bizarre clichés. Wim T. Schippers: ‘Het is mij opgevallen dat mensen, wanneer ze met elkaar praten, eigenlijk heel raar gebruikmaken van de taal. Neem het gesprek dat wij nu voeren. Als je dat precies zou uittikken, kom je zo veel vreemde dingen tegen. Om te beginnen is er in spreektaal bijna geen zin die grammaticaal is: je begint immers met een zin zonder dat je weet hoe hij eindigt. Soms merk je halverwege dat je eigenlijk iets heel anders wilde zeggen, en dan moet je er toch nog iets van proberen te maken. Het radiokarakter Jaap Knasterhuis was daar een goed voorbeeld van: hij begon iets te vertellen, maar raakte de draad kwijt voordat hij goed en wel bezig was. Dan probeerde hij de zin te redden met constructies als wel, en ook, die het verhaal meestal nog onduidelijker maakten.’

‘De uitdrukkingen waar mijn karakters bekend om staan, kun je in normale conversaties horen. Als Barend Servet bijvoorbeeld iets zei waar hij zelf niet helemaal zeker van was, zei hij er “als het ware” achteraan. En als hij ergens heel blij mee was, dan zei hij: “het woord zegt het al”. Dat soort uitdrukkingen wordt te pas en te onpas gebruikt. Je wordt je er pas van bewust hoe vreemd ze eigenlijk zijn als ze in een ietwat absurde context worden geplaatst. Ik denk dat niemand zonder het cliché kan, niet als schrijver en niet als mens. De taal is één en al cliché. Het zit vol met idioom, jargon en vaste uitdrukkingen. Ik geloof dat ik evenveel clichés gebruik als ieder ander. Ik ben me er wel beter van bewust dat het clichés zijn, en daarom laat ik ze ook als zodanig uitkomen.’

● Geen wiskunde

‘Ik ben niet bewust op zoek naar rare uitdrukkingen. Ik schrijf veel in cafés, maar het is niet zo dat ik dan de gesprekken afluister op zoek naar leuke taalvondsten. Het is ook nooit de bedoeling geweest om expres vreemd of onjuist taalgebruik te introduceren. Een uitdrukking waar ik wel medeschuldig aan ben is of zoiets. Je doet een bijzonder sterke bewering, waar je zelf misschien een beetje van schrikt, en dan zeg je er ter verzachting “of zoiets” achteraan. Dat kan natuurlijk helemaal niet: iets is zo of het is niet zo. Maar dat soort vervagend taalgebruik kan heel functioneel zijn. In een van mijn sketches komt de muzikant Jan Vos een slagerij binnen om een paardenlul te bestellen, want daar wil hij een blokfluit van maken. Om zijn gêne te verbergen en om geen opzien te baren bij de andere klanten, zegt hij daarom: “doet u mij een roede van het paard”.’

‘Dat soort vaagheid geeft ook aan dat taal geen wiskunde is. Er staat nu eenmaal altijd een hoop tussen de regels. Alleen al de manier waarop je iets zegt en wat je er eigenlijk mee bedoelt, kan zo afwijken van wat je precies zegt. Taal is heel gecompliceerd, en vaak onlogisch. Mensen kunnen met stelligheid de grootst mogelijke onzin beweren, bijvoorbeeld “dat de waarheid in het midden ligt”. Wat is dat nou voor een uitlating? Iets is waar of het is niet waar, dus hoe kun je dan zeggen dat de waarheid in het midden ligt? Als iemand dat tegen je zegt, dan bedoelt hij waarschijnlijk “ik weet het ook niet”. Juist omdat mensen meestal iets heel anders zeggen dan ze bedoelen, is taal een fantastisch middel voor drama. De belangrijkste eigenschap van drama is volgens mij dat er iets moet blijken uit wat mensen zeggen en hoe ze zich gedragen. Als iemand zegt “brr, wat is het koud”, dan moet je als kijker kunnen begrijpen dat het juist warm is. Wat iemand zegt, moet nooit gelijk zijn aan wat er aan de hand is. Je krijgt slecht drama als mensen dingen gaan zeggen die de kijker allang weet.’

● Raar

‘Ik probeer vaak te analyseren waaróm bepaalde uitdrukkingen vreemd zijn. Een televisiepresentator zegt bijvoorbeeld “leuk dat je er was”. Die uitdrukking is onlogisch, want iemand ís er op dat moment nog. Bovendien staat het egoïstisch, alsof je gasten alleen maar bestaan voor jouw programma. Ze hebben toch ook een leven daarbuiten? Dat maakt die uitdrukking zo raar. Weet je wat ik op dit moment een vreemde uitdrukking vind? In die zin. Dat hoor ik de laatste jaren steeds meer. Mensen zeggen dan iets, en dan willen ze dat een beetje afzwakken of ze willen er niet op worden vastgepind. Dan zeggen ze: “Ik ben daar heel tevreden mee, in die zin dat...” en dan komt er weer een hoop onzin achteraan. Volgens mij is dat wel een goed voorbeeld van een nieuw cliché, eh... of zoiets.’