Onze Taal. Jaargang 65

Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg
Stoplappen en dooddoeners

Inez van Eijk

Ruim dertig jaar geleden begon Inez van Eijk met haar verzameling van inmiddels meer dan 8000 clichés. ‘Kopje koffie?’ ‘Ik sla niks af als vliegen’, want ‘een lekker bakkie wil d'r altijd wel in fietsen.’ Stoplappen en opvoedkundige afmakers weerspiegelen een tijd. ‘Deur dicht! We stoken niet voor het heelal.’

Het begon zomer 1962 in Porto di Brenzone aan het Gardameer. Die vakantie was voor mijn vriendin en mij een rib uit ons lijf, maar wie dan leeft, wie dan zorgt. We namen het leven van de vrolijke kant en om een grap zaten we niet verlegen. ‘Ik sla niks af als vliegen’, zeiden we als het om een kopje koffie ging, want ‘een lekker bakje wil d'r altijd wel in fietsen’. Als de koffie klaar was, zeiden we in koor: ‘Dat hebben we wel verdiend! Wat een rust!’ Of we genoten: ‘Hèhè, dát smaakt! Daar komt een mens van bij!’ Gemorst op het schoteltje? Een voetbad mag niet hinderen: ‘Waar het komt ligt ook geen matje.’ En als de plaatselijke visser uitvoer, keken we elkaar veelbetekenend aan: ‘Ik zeg maar zo, ik zeg maar niks. Laat die maar schuiven.’

● Schuifkaas

Melige meiden, dat waren we. Maar onze baldadige conversatie betekende meer. Zonder dat we ons daar toen zo bewust van waren, namen we afstand van onze ouders. Het was begin jaren zestig en de welvaart diende zich aan. We gingen het leven eens heel anders aanpakken dan

[p. 304]

die oudelui en we brachten dat voornemen in praktijk in ons appartement je bij signora Gasparini.

Onze ouders gingen, toen ze zo oud waren als wij, naar een pension in Nunspeet en dronken daar een glas fosco of namen een kogelflesje. Wij zaten toch maar in Italië en hadden elke dag wijn bij het eten. We aten uitheemse producten als olijven en paprika's en ontdekten dat die lelijke Italiaanse tomaten verrukkelijk zijn: ‘... als je maar mooi van bínnen bent!’

De afstand in kilometers versterkte de mentale afstand tot thuis. We meesmuilden over de zuinigheid waarmee we waren opgevoed. In de tijd van kolenhaarden en wolletjes moest de deur altijd direct dicht, anders ging ‘de warmte eruit’. Ons werd daarop gewezen met: ‘Plank in 't gat! We stoken niet voor de hele wereld! (... voor het heelal!... tot aan Schiphol!) Ben je soms in de kerk geboren?’ (of ‘... in een roeiboot?’)

Het was de tijd van ‘schuifkaas’ (één plakje voor alle boterhammen), van ‘denk om je goeie goed, dat moet nog langer mee dan vandaag’, van ‘het geld groeit me niet op de rug’ en ‘het oude brood moet eerst op’.

Liever- of lekkerkoekjes werden niet gebakken, je at wat de pot schafte. Melk werd eerst gekookt en vellen hoorden erbij: daar zat het beste van de melk in, er was niet mee geknoeid en de kindertjes in China zouden ernaar opspringen.

● Opvoedkundige afmakers

Nette mensen hielden maat en beheersten zich. Eten op straat deed een fatsoenlijk mens niet, laat staan een kind. Het gezonde tussendoortje was nog niet uitgevonden. Honger? Een boterham met tevredenheid kon je krijgen. Dorst? De kraan was geduldig. En eenmaal aan tafel werd je goed in de gaten gehouden. At je met lange tanden, dan ‘moest je er nog van groeien’. Schepte je nog eens op, dan was het ‘Kalm aan, het hoeft niet op al is het lekker.’ Het was ook nooit goed of het was verkeerd.

Vol verontwaardiging citeerden we de krenkingen die we als kind te slikken hadden gekregen: ‘Hoor haar, Juffrouw Wijsneus, je bent oud voor je tijd, kind. Laat het denken maar aan ons over. Pas als jij geld binnenbrengt, mag je ook wat zeggen.’ Als het heel hoog opliep: ‘Het enige wat jij kunt, is van roggebrood stront maken.’

Het was de tijd van dokter Spock (voor damesbladlezeressen dokter Sis Heyster). Kinderen moest je niet verwennen, dan raakten ze maar over het paard getild, van vallen werd je groot, moeten was dwang en huilen klein-kindergezang. Met bangmakerijen hielden ze ons eronder: je handje groeide boven je graf als je je moeder sloeg, van je plas ophouden kreeg je een hoge rug.

Manieren leerden wij voor onze eigen bestwil. Met vindingrijk commentaar werden ons slechte gewoontes afgeleerd: boeren, winden laten (‘Tussen twee bergen bromde een beer, toen ik omkeek zag ik hem niet meer’), neuspeuteren (‘Heb je jeuk aan je hersens? Stuur je een kaartje als je boven bent?’), smakken en slurpen, krabben en liegen (‘Laat me je pink eens voelen?’). Gedrild werden we in bedanken (‘En, wat zég je dan?’), handje geven (‘Nee. Goeie handje!’), met twee woorden spreken (‘Zeg maar na: Graag mama, dank je wel mama’), rechtop zitten (‘Wafel, wafel, elleboog van tafel!’) en opschieten (‘Beléven we het nog vandaag?’).

● Liedje van verlangen

Bedreigingen logen er niet om: als we druk waren, kwam het wagentje om ons naar het gesticht te brengen. Was je lui, dan kon je strontraper achter de trein worden, was je stout, dan gaven ze je mee aan de bullenman.

Vroeg je iets, dan kreeg je een onzinnig antwoord. Wanneer? ‘Zal je wel zien.’ Waarom? ‘Omdat ik het zeg.’ Wat eten we vandaag? ‘Hussemetjeneusertusse. Snottebellen met suiker.’ Als je naar bed ging: ‘Een twee huppekee, tussen de zure lappen!’ Nogal wiedes dat we een ‘liedje van verlangen zongen’ om daar niet tussen te hoeven. En wat zei zo'n schijnheilige volwassene? ‘Ik wou dat ík om zeven uur naar bed mocht!’

Vader was de baas in huis, wat hij zei, gebeurde; je kon een fleer om je kop krijgen, en als het je niet beviel, zocht je maar een ander kosthuis

[p. 305]

Moeders constateerden hoofdschuddend dat kinderen als ze klein zijn op je rok trappen en ais ze groot zijn op je hart. Hielden ze wel van ons?

Vroeg je waar de kindertjes vandaan kwamen, dan kreeg je te horen dat je door een beer op een paaltje was gepoept.

● Frank Sumatra

Eenmaal terug in Nederland ging ik door met noteren en de verzameling breidde zich uit. Wat sprak er een venijn, jaloezie (‘Waar doen ze het van? Ze hebben geen nagels om hun kont te krabben’); frustratie (‘Wat moet je anders...’) en hypocrisie uit de meeste van die gezegdes. Hoe weinig vrolijke, gulle hartelijkheid viel erin te bespeuren. Niet ‘Wat leuk dat je opbelt!’, maar: ‘Zo. Het werd wel tijd! Leef je nog?’ Zelfs bedankjes kregen een zure bijsmaak: ‘Had je geld te veel? Waar heb ik dat aan te danken? Je hebt zeker iets goed te maken. Nou meid, pik in; 't is winter’ Zwartgalligheid, pessimisme, cynisme, wantrouwen, kritiek en leedvermaak (‘Een koekje van eigen deeg!’) overheersten. Zelfs bemoediging ging zelden van harte: ‘Je doet je best toch, nou dan! Over een tijdje weet je niet beter!’ En als iemand iets goed voor elkaar had, was het niet zijn eigen verdienste maar mocht hij ‘God wel op zijn blote knieën danken.’

Toch ontbrak het niet aan beeldend vermogen (‘Hebben ze wel een wc thuis voor al hun kak?’) of aan humor. Lik op stuk geven, het laatste woord hebben, bekende gezegdes verhaspelen, beginletters omkeren, dat was lachen geblazen. Frank Sumatra. Weet je wat zonde is? Boter aan je gat smeren en droog brood eten. Stinkt het hier? Je ruikt zeker je bovenlip. Oost west... thuis is het ook behelpen. Leg je billen maar op mijn schortje. Verkrachte eenden...

Toen Nico Scheepmaker in 1977 in zijn Volkskrantrubriek (Hopper) de oproep deed gezinstaal in te sturen, bleken de inzendingen bij mijn verzameling aan te sluiten. Omdat de meeste uitdrukkingen al uit het spraakgebruik waren verdwenen en het jammer zou zijn als ze geheel verloren zouden gaan, besloten we ze onder te brengen in een boek. Al snel droeg Scheepmaker zijn materiaal geheel aan mij over. Elke dag een stukje voor de krant, prima, maar een project van maanden was niets voor hem.

Echte ‘gezinstaal’ liet ik buiten de verzameling. ‘Een cadeautje van tante Sjaan’ bijvoorbeeld, commentaar op een volstrekt onbruikbaar of onzinnig geschenk. (Over zulke uitdrukkingen verscheen in 1992 bij Sdu Uitgevers Thuistaal van Wim Daniëls en in 1994 Thuistaal andermaal.)

De overblijvende gezegdes die ik niet herkende maar die op de een of andere manier duidelijk in mijn verzameling pasten, testte ik bij anderen. Kwam het gezegde hun bekend voor, dan achtte ik het rijp voor opname. Een weinig wetenschappelijke aanpak, maar wel een die strookte met mijn bedoelingen: het moest een vermakelijk boek worden, zonder pretenties, voor een breed publiek.

● Minder opvoedspreuken

Vanaf 1978 zijn er drie bundels uitgekomen. Onlangs heb ik de hele verzameling opnieuw ingedeeld, beter toegankelijk gemaakt, en aangevuld met recente stoplappen en clichés. De aanvullingen kwamen voornamelijk terecht in de rubriek conversatie: ‘Zeker weten. Zegmaar. Dacht ik wel, ja. Perfect! Correct! Precies! Daar is niks mis mee! Zooo, pak 'm beet!’

Nieuwe opvoedkundige spreuken ben ik niet tegengekomen. De nieuwe pedagogische aanpak kan blijkbaar zonder. Of zou de verloedering van de normen en waarden - ‘hoor 's, we leven in een vrij land’ - waarover sommigen zich zorgen maken, te wijten zijn aan het ontbreken van pedagogische ‘afmakers’ en dreigementen? ‘Wildplassen’ (overal urineren behalve in de wc), eten op straat, in schaars ondergoed op een terras zitten, in het openbaar cohabiteren, waar moet dat heen? Ik las in de NRC zelfs dat een vrouwelijke executive op straten en pleinen vrijelijk gaat zitten wateren als het haar belieft. Nou vraag ik u! Waar zijn we mee bezig? In wat voor wereld leven we eigenlijk? Kennen mensen geen fatsoen meer?

Inez van Eijk, Als mijn tante een snor had... Meer dan 8000 gelijkhebbers, dijenkletsers en andere uitdrukkingen uit de Nederlandse taal. Uitgeverij Contact, Amsterdam 1995. 264 blz., f 24,90