Onze Taal. Jaargang 65

[p. 292]

In een Engelse spiegel
Is onze taal echt zo moeilijk?

Harry Cohen - Brussel

Buitenlanders die zich in het Nederlands verdiepen, stuiten op allerlei rare, nauwelijks te verklaren verschijnselen. De Engelse vertaler Kevin Cook schreef er een boek over - dat ook voor Nederlanders de moeite waard is.

Wat een rare dingen zeggen we toch! Dat zit wel snor, ik schrik me een hoedje, komt voor mekaar, ik had 'm door, hou ze in de gaten, we kregen het over jou, ze hebben het over hem. Hoe kan een buitenlander daar ooit wijs uit? Al dat hebben, houden, krijgen, komen, zitten, staan (de radio staat aan, maar is uit). En dat vreemde een in bovenstaand wat een rare dingen. Het wordt tijd dat iemand al dat bizarre woordgebruik eens opschrijft en voor anderstaligen verklaart.

• Katterig en kater

Dat is al gebeurd. Kevin Cook, een Engelse vertaler die in 1983 in Nederland is komen wonen, heeft een paar jaar lang alle taaluitingen opgeschreven die hij niet met behulp van zijn grammatica (en soms ook niet van zijn woordenboeken) kon thuisbrengen. Hij stuitte bijvoorbeeld op de krantenkop ‘Ja tegen Frans voorstel’ en vroeg zich af: zijn ze er nu voor of tegen? De combinatie van ja en tegen leek hem tegenstrijdig, net als het woordje onderop. Ook ontdekte hij dat iemand met een kater zich katterig kan voelen, dat lul een veel onnetter woord is dan lullig of gelul, en dat we geen goed woord hebben voor middle class. Zijn aandacht ging niet zozeer uit naar de formele schrijftaal, maar naar wat hij om zich heen hoorde en wat hij in winkels en kranten toevallig onder ogen kreeg. Alles wat niet klopte met zijn leerboeken was voer voor het boek dat hijzelf aan het schrijven was.

Dat boek, Dubbel Dutch genaamd, is in de eerste plaats bestemd voor Engelsen die al een mondjevol boeken- Nederlands kennen en nu hun weg zoeken door het oerwoud van onze spreektaal. Ook andere buitenlanders behoren tot zijn doelgroep - mits ze behoorlijk Engels kennen, natuurlijk. De lezers komen alles te weten over onze voorliefde voor verkleinwoorden (A-viertje, ommetje, stickie, verstoppertje), onze manie voor Engelse woorden en de manier waarop we die aanpassen (baby's, waterpoloën, servicedienst, keepster), onze neiging tot vernederlandsing van internationale termen (wiskunde, voorzetsel, mee-eter, slagader), onze taalgrapjes (een naaimachine naait, een nietmachine niet), ons gesol met ij en y, onze vrijheden met de uitspraak (orgineel, Anja d'r ouders, vin'kook), ons gedoe met de spelling (context, tekst, textiel).

• Jouws weegs?

Dit zijn duidelijke categorieën. Cook noteert echter ook gevallen die zich niet zo gemakkelijk in een hokje laten stoppen. Hij wijst bijvoorbeeld op het ‘van-fenomeen’: van de zomer; en toen zei ik van ... In het voorbijgaan merkt hij op dat vannacht - anders dan vanmorgen en vanavond - zowel op het verleden als op de toekomst kan slaan: vannacht kon ik niet slapen, vannacht gaat het vriezen. Voor u te vanzelfsprekend om over te praten, voor een beginneling de moeite waard om te weten.

Verder is hem opgevallen dat je niet alleen in zijn eentje, maar ook in hun eentje kunt zeggen en dat je met hij ging zijns weegs vastloopt wanneer je hij door zij of jij probeert te vervangen. Een enkele keer zet hij zich af tegen de woordenboeken. Zo blijkt het niet altijd waar dat lachen = to laugh en glimlachen = to smile: bij vertaling in het Engels van lachende ogen of met een lachje op haar gezicht is smile het aangewezen woord.

Illustratie: Herman Schouwenburg

[p. 293]

Hier en daar krijgen de lezers naast taalkundige informatie ook brokjes folkloristische voorlichting aangeboden. Zo komen zij te weten dat je eieren in Nederland niet alleen (zoals in Engeland) per dozijn, maar ook per stuk kunt kopen. Zij leren het nodige over beschuit met muisjes en de rituelen bij een Hollandse verjaardagsvisite. En zij vernemen dat stichtingen, hun ideële bijklank ten spijt, ook wel eens worden opgericht om belasting te ontduiken - pardon, te ontwijken.

De auteur registreert zulke eigenaardigheden zonder hooghartigheid en zonder kritiek. Wel is hij boos op minister Ritzen omdat die indertijd het Engels als doceertaal wilde invoeren. En hij roept de Nederlandse spraakkunstmakers op om het alom gehoorde wat (‘het meisje wat ik zag’) nu maar eens eindelijk als betrekkelijk voornaamwoord na een onzijdig woord te erkennen. Hij heeft het zelfs de Koningin zo horen gebruiken toen ze eens voor de vuist weg moest spreken.

• Vierkantswortel

Een van de originele trekjes van dit boek is de vorm waarin de informatiemassa wordt gepresenteerd. Bij vrijwel elk trefwoord krijgen we, naast de ‘gewone’ betekenis, een rijtje idiomatische uitdrukkingen, betekenissen die niet in elk woordenboek te vinden zijn, vergelijkingen met andere talen, enz. Alle betekenisnuances worden geïllustreerd met uit het leven gegrepen voorbeeldzinnen, elk voorzien van een Engelse vertaling op nauwkeurig hetzelfde stijlniveau.

In zijn uiteenzettingen betoont Cook zich een hardnekkige, maar charmante afdwaler. Zo vertelt hij bij het trefwoord driehoek eerst hoe hij eens voor verwarring zorgde door een triangel driehoek te noemen. Dan stapt hij over op vierkantswortel en vijfling en ten slotte (via tweelingen) op de tekens van de Dierenriem. De uitdrukking ‘het valt best mee, hoor’ leidt tot bespiegelingen over best, over hoor, en natuurlijk over ons unieke werkwoord meevallen. Deze breinstormvloed weerspiegelt zich in het achterin opgenomen register: er zijn 212 trefwoorden, maar er wordt naar ruim zesmaal zoveel onderwerpen verwezen. (Cook werkt met Nederlandse trefwoorden. In het minder speelse - maar niet minder grondige! - Beyond the Dictionary in Dutch van B.C. Donaldson, dat dezelfde materie behandelt, wordt van Engelse trefwoorden uitgegaan.)

Het kennelijke plezier waarmee dit boek geschreven is, deelt zich aan de lezer mee. Aan de Nederlandse lezer, wel te verstaan - voor de doelgroepers is het waarschijnlijk gewoon hard werk. Ons echter biedt het vermaak, zelfkennis en onverwachte doorkijkjes op de eigen taal. En van de vertalingen bij de voorbeeldzinnen kunnen we leren hoe ons voortaan in het Engels wat minder houterig uit te drukken.

Kevin Cook, Dubbel Dutch. Groningen, BoekWerk 1995. Prijs f 36,50. ISBN 90 5402 094 6