Onze Taal. Jaargang 65

[p. 294]

Van woord tot woord

Marlies Philippa

Mare

Mares of maren zijn er in drieën: het gerucht, het paard en het spook. Mare is een homoniem met drie betekenissen, die elkaar door hun gelijke vorm zouden kunnen beïnvloeden. Bij de laatste twee is dat ook inderdaad gebeurd.

De eerste mare, ‘gerucht’, bekend uit de mare gaat, is een substantivering van het Middelnederlandse bijvoeglijk naamwoord mare ‘beroemd’. Het woord maakt onderdeel uit van vermaard. De tweede was vanouds het mannelijke paard, behorend bij de merrie. Deze mare werd in het spraakgebruik al vroeg vervangen door hengst Sindsdien - in het Middelnederlands al - zag men mare als een variante vorm van merrie. Maarschalk is een samenstelling van mare ‘paard’ en schalk ‘knecht’.

• Schalkse maarschalk

Hoe schalks is of was een maarschalk? Waarschijnlijk niet erg. Hij heeft tenslotte een hoge militaire positie. Toch heeft schalks met -schalk te maken. Het woord schalk betekende in alle oude Germaanse talen ‘onvrije, knecht, dienaar, onderdaan’. Aanvankelijk was een maarschalk dus een paardenknecht. Later kreeg schalk de betekenis ‘deugniet, schelm, schavuit’, een betekenisverslechtering; weer later gaf men er een positieve wending aan en werd een schalk een ‘guit’. Vandaar dat schalks ‘guitig’ kon gaan betekenen.

De Germaanse maarschalk kwam in het Frans terecht als maréchal en steeg onmiddellijk in rang: van paardenknecht tot opperstalmeester tot hoge officier. Van het Franse maréchal is marechaussee afgeleid, en de Nederlandse maarschalk heeft zich met genoegen aan de Franse betekenisontwikkeling aangepast.

Zo'n opwaardering van ‘staljongen’ tot iets hogers komen we ook tegen bij de konstabel. Dit woord is via het Frans afkomstig uit het Latijnse comes stabuli ‘medewerker van de stal’. Het middeleeuws-Latijnse constabularius had niets meer met een stal te maken. Dat betekende ‘kameraad in de militaire dienst’. In het Middelnederlands werd het vertaald als stalbroeder met de betekenis ‘kameraad, gezel’, maar vooral ‘huursoldaat’. Maar de Middelnederlandse constavel of conincstavel (volksetymologie!) bezat al de rang van ‘legeraanvoerder’ of ‘hoofdman over gewapenden’!

• Nachtmerrie

De derde mare is het nachtelijke spook, een kwel- of drukgeest, die in het Duits nog bestaat als Mahr en in het Engels als (night)mare. Het Franse cauchemar ‘nachtmerrie’ is samengesteld uit een Romaans en een Germaans woord: -mar is een Germaanse ontlening en cauche- komt van het Latijnse calcare ‘drukken, trappen’. In het volksgeloof komt de mare in de nacht bij je bedstee en gaat dan als een zwaar beest op je borst liggen. Een Limburgse bezweringsformule luidt:

Nachtmaol, lellik dier,
Blief vannacht wiet van hier,
Alle bomen zulde blaren,
Alle blader zulde tellen,
Wilt me van de nacht niet kwellen.

Mare heeft verwanten in andere Indo-europese talen. Zo bestond in het Oud-Iers mor-rigain ‘elfenkoningin’ en kent het Russisch kiki-mora ‘'s nachts rondwarend spook’.

In het Nederlands is nachtmare vervangen door nachtmerrie. Dat moet gebeurd zijn omdat mare in de paardenbetekenis eerst een variant van merrie werd en later verdween. Tegelijk ging men ook het spook op paarden betrekken. De mare pleegt 's nachts de paarden in de stal te berijden, zodat men ze met hun poten tegen het schot hoort stampen en de volgende morgen doodmoe en bezweet - met eigenaardig ineengevlochten manen - voor hun krib ziet staan. De boer moet dan ook de luiken en deuren zorgvuldig sluiten en alle reten, spleten, kieren en sleutelgaten goed dichtstoppen, want de mare berijdt de paarden weliswaar in de gedaante van een mooi meisje, maar kan de stal binnenkomen als een muis, een bij of een kever.

Voorwaar een nachtmerrie.