Onze Taal. Jaargang 65

[p. 290]

De dichter lacht, de dichter huilt
Tips voor gelegenheidsgedichten

Ingmar Heytze - Utrecht

Bruiloften, verjaardagen, sinterklaasavondjes, jubilea, afscheidsborrels en rouwplechtigheden worden geregeld opgeluisterd met een gelegenheidsgedicht. Niet altijd is zo'n gedicht even geslaagd. Maar hoe moet het dan wél?

Nog niet zo lang geleden werkte ik een blauwe maandag bij een felicitatieservice, die behalve wandelende paaseieren en stripteases een zeer bijzondere dienst aanbood: het Abraham-telegram. Ik werd onherkenbaar gemaakt met een rubber masker, gehuld in stinkende zwerverskledij en voorzien van een pot mosterd. Dan werd ik in een bestelbusje naar het verjaardagsfeest van het nietsvermoedende slachtoffer gereden, dat angstig glimlachend een spotdicht over de ouderdom moest ondergaan en daarna met een lik mosterd op zijn voorhoofd tot Abraham werd gedoopt. Ik schreef het telegram niet zelf: het was een standaardtekst, die per klant door de baas werd verrijkt met vertrouwelijke informatie van de dochter of de echtgenote van de jarige. Hoewel mijn werkgever toegaf geheel gespeend te zijn van literair talent, werden zijn teksten altijd enthousiast ontvangen, zeker als er veel intieme details in stonden.

● Feestgedichten

Gelegenheidsgedichten moeten aan andere eisen voldoen dan literaire kunst - dat is wel duidelijk. De dichter J.C. Bloem omschreef het gelegenheidsvers in zijn Poëtica als ‘iets (...), waarbij gedachtenvlucht, diepte van gevoel enz. volmaakt zijn uitgeschakeld’, maar noemde iemand die goed is in het maken van gelegenheidsversjes toch een ‘potentieelen dichter’. Zulke potentiële dichters storten zich graag op feestgedichten, want er wordt heel wat afgedicht voor bruiloften, verjaardagen, sinterklaasavondjes, jubilea en afscheidsborrels.

Een feestgedicht leent zich goed voor anekdotes, levenslessen en amusement. Het is belangrijk dat zo'n gedicht zich gemakkelijk laat voorlezen en voor iedereen prettig is om naar te luisteren. Incrowd-grapjes kunnen daarom beter worden vermeden. De luisteraars moeten de essentie van het gedicht snel kunnen bevatten. Voor de hand liggende onderwerpen zijn de karaktertrekken, bijzondere eigenschappen en het verleden van de persoon die centraal staat in het gedicht. Zorg er wel voor dat uw gedicht niet alleen maar amuseert ten koste van de gehuldigde. Lévi Weemoedt dichtte bijvoorbeeld:

O, borsten had ze als meloenen!
Zoet als een perzik was haar mond!
Maar 't beste fruit is voor de export.
Dus schil een peertje. Blijf gezond.

Het is een mooi gedicht, maar ik zou het niet aanbevelen als gelegenheidsgedicht over het verleden van een jonge bruidegom.

Houd het kort. De grote charme van gedichten is dat ze veel kunnen zeggen met weinig woorden. Zorg voor korte regels (niet veel meer dan zes woorden per regel), korte strofen (niet meer dan vier regels per strofe) en een overzichtelijke totale lengte. Ellenlange levenslopen zijn meestal te langdradig; selecteer streng - korter is beter.

Zoek een passende en eenvoudige vorm. Hans Dorrestijn heeft liedjes en gedichten gemaakt die gewoon uit gepaard rijmende zinnen (distichons) bestaan, zoals:

Wij verspillen onze jonge jaren
met verlangend in de verte staren.
En raken later nog meer kwijt
Met wrokkig terugzien in de tijd.

Of, nóg korter:

God, wat is het leven prachtig!
Nog dertig jaar dan ben ik tachtig!

Probeer met iedere regel iets wezenlijks te zeggen over het onderwerp. Vraag u af of elke regel iets méér vertelt over de centrale persoon. Zo niet, dan schrappen. Bij het vertrek van een gewaardeerd medewerkster van de Nederlandse Spoorwegen dichtte een collega:

Ada vertrekt uit hoofdgebouw vier,
vanaf 1 juli werkt ze niet meer hier.
Na 11 jaar vervoerbewijzen
verstrekken
gaat ze naar een ander bureau
vertrekken.
Toen ze zwanger werd was het
al gauw:
‘Ik denk dat ik part-time ga werken
nou’,
dus ging ze bij Carla solliciteren
en die wilde het met haar proberen!
Ada, succes met je baby en je
nieuwe baan,
we hopen dat je nog eens bij ons
langs zult gaan.

De dichter van dit werk heeft heel wat schoonheidsfoutjes op zijn geweten. Het rijm is niet bepaald fraai, metrum en ritme zijn wat zwak en de laatste regels ontsporen enigszins. En toch is het vers voor de gelegenheid tamelijk geslaagd. In niet meer dan tien regels komt er een duidelijk verhaal naar voren, elke regel voegt iets toe aan het voorgaande en het gedicht sluit af met een hartelijke gelukwens. Bovendien is het ook voor iemand die Ada nog nooit heeft ontmoet volkomen duidelijk wat er aan de hand is.

[p. 291]

● Rouwgedichten

Een goed rouwgedicht schrijven is een zware opgave. Wie overmand is door verdriet om een persoonlijk verlies, is vaak niet in staat om een mooie herdenkingstekst te schrijven. Neem bijvoorbeeld het volgende gedichtje; dat onlangs bij een rouwadvertentie in de krant stond:

Dag lieve Jaqueline
altijd, altijd was je er thuis
in Leiden luisterend tijd
en liefde gevend.
‘Ga nu maar’, zei je voor
het laatst, ‘hou je taai’.
Jij mijn lichtje uit donkere
dagen waar schijn je nu?

Dit gedicht is zeker recht uit het hart van de dichter gekomen. En toch weet je als lezer niet of je moet huilen of lachen. De zinnen zijn slecht verdeeld over de regels, waardoor er een vormloos en aritmisch geheel is ontstaan. Het gedicht ademt een sfeer van totale emotionele ontwrichting. We voelen dan ook vooral het rauwe verdriet van de dichter, terwijl het de bedoeling was om iets moois over de overledene te schrijven. Een rouwgedicht zou niet alleen een emotionele uiting moeten zijn; het is gebaat bij een meer evenwichtige en troostrijke benadering. Het is geen schande om daarvoor te rade te gaan bij bekende dichters. Niet voor niets worden de volgende regels van Nel Benschop - al dan niet in aangepaste vorm - vaak geciteerd op de rouwpagina:

Rust nu naar uit - je hebt je strijd
gestreden;
Je hebt het als een moedig man
gedaan.
Wie kan begrijpen, wat je hebt
geleden?
En wie kan voelen, wat je hebt
doorstaan?

Wie het cliché wil vermijden, kan natuurlijk iets verder in de boekenkast kijken; ook dichters als Rutger Kopland, Gerrit Achterberg en Leo Vroman worden regelmatig aangehaald in rouwadvertenties. Mijn moeder heeft al te kennen gegeven dat ze te harer tijd graag de volgende tekst van K.L. Poll in haar rouwadvertentie wil hebben:

Nee, te laat, de beurt van deze dag
is al een week voorbij.
Heel ver, heel vrolijk, hoor ik nog
een lach, geen lach voor mij.

Voor goede rouwgedichten kan men verder terecht bij twee vorig jaar verschenen bloemlezingen met zogenoemde funeraire poëzie: Graag veel bloemen (samengesteld door Puck Kooij, uitgegeven door Thomas Rap) en Een zucht als vluchtig eerbetoon (samenstellers Jos Versteegen en Victor Vroomkoning, uitgever Meulenhoff/Manteau). Maar natuurlijk zijn er ook elders prachtige staaltjes te vinden, zoals het slot van het gedicht ‘Oudejaar’ van Annie M.G. Schmidt:

Op zeventien april, om iets te
noemen,
dan zal ik 's avonds denken aan
oom Joost.
Dan ruikt het buiten aarzelend
naar bloemen.
Naar jong en vochtig gras. Naar
jeugd. Naar troost.

Tips voor het schrijven van een gelegenheidsgedicht

1.	Bedenk voordat u begint wat u wilt overbrengen. Kies één onderwerp en houd u daaraan.
2.	Verdeel de zinnen niet lukraak over de regels, maar laat u leiden door het ritme of de inhoud van de zin.
3.	Staar u niet blind op rijm. Het is belangrijker dat uw gedicht goed loopt dan dat het rijmt; slecht rijm stoort meer dan geen rijm.
4.	Wees spaarzaam met het rijmwoordenboek; overmatig en kritiekloos gebruik leidt snel tot een inhoudelijk zwak of slechtlopend gedicht.
5.	Gebruik het gedicht niet alleen als emotionele uitlaatklep; probeer meer mee te delen dan uw eigen zielenleven.
6.	Test uw gedicht door het hardop voor te lezen. Of laat een ander dat doen.
7.	Zorg voor een sterk en duidelijk herkenbaar einde. Wanneer u zowel letterlijk als figuurlijk een punt achter uw gedicht kunt zetten, hebt u waarschijnlijk een goed slot te pakken.