Onze Taal. Jaargang 65

[p. 287]

Tussen woord en woordgroep

Geert Booij - hoogleraar Algemene Taalwetenschap, Vrije Universiteit Amsterdam

Nogal wat voorzetsels vormen samen met een werkwoord een ander werkwoord. Het opmerkelijke van die samengestelde werkwoorden is dat ze gescheiden kunnen worden: zie bijvoorbeeld afmaken in Zij maakt haar werk af. Maar er is nog meer te zeggen over zulke samenkoppelingen. Zo zijn er voorzetsels die er nooit aan meedoen. Hoe komt dat? En hoe gedragen de voorzetsels zich die wél onderdeel zijn van een samenkoppeling? Over woorden, partikels, voorvoegsels en de ‘glijdende schaal van betekenisverlies’.

Het Nederlands kent een grote groep woorden die eigenlijk geen woorden zijn: de zogenoemde scheidbaar samengestelde werkwoorden of samenkoppelingen. Vergelijk de volgende zinnen:

1 a Suzanne moet nog veel huiswerk afmaken.
b Suzanne heeft nog veel huiswerk af te maken.
c Suzanne maakt haar huiswerk af.
d Suzanne heeft haar huiswerk afgemaakt.

Dat afmaken in deze voorbeeldzinnen een samenkoppeling is in plaats van een enkelvoudig woord, blijkt uit het feit dat af gescheiden kan worden van de rest: in zin 1b door te, in 1c als gevolg van de regel dat de persoonsvorm in een hoofdzin op de tweede plaats staat, en in 1d door het voorvoegsel ge- van het voltooid deelwoord.

Het niet-werkwoordelijke deel af lijkt enigszins op een bepaling als rood (een zogenoemde resultatieve werkwoordsbepaling) in de volgende zin:

2 De kersen kleurden haar lippen rood.

Sommige taalkundigen beschouwen het gedeelte haar lippen rood als een klein zinnetje zonder werkwoord - in het Engels aangeduid als een ‘small clause’. Zij kennen de volgende structuur toe aan zin 2:

- De kersen kleurden [haar lippen rood]. _Zin

In de deelzin is rood dan het gezegde bij het onderwerp haar lippen: het beschrijft een eigenschap van het onderwerp die het gevolg of resultaat is van de handeling van het kleuren.

Illustratie: Frank Dam

Aan zin 1c - een zin met de samenkoppeling afmaken - zouden we nu dezelfde structuur kunnen geven als aan zin 2:

- Suzanne maakt [haar huiswerk af]. _Zin

[p. 288]

Immers, ook hier wordt als gevolg van het maken de situatie bereikt dat het huiswerk af is.

● Geen woord, geen woordgroep

Het aardige van deze analyse is dat zij goed voorspelt welke woorden samen met een werkwoord een samenkoppeling kunnen vormen. Het nietwerkwoordelijke deel van een samenkoppeling noemen we een partikel. Partikels zijn woorden die als voor-

•
Het Nederlands kent ook voorvoegsels die vroeger zelfstandige woorden waren, maar die nu alleen nog maar voorvoegsel zijn. Een voorbeeld daarvan is be-, dat komt van bi ‘bij’: grijpen/begrijpen, vatten/bevatten.
•

zetsel of achterzetsel gebruikt worden, maar die - en dat is cruciaal - ook zelfstandig kunnen optreden in een naamwoordelijk gezegde. Af kan dat - zo blijkt uit 3 - op dezelfde manier als rood:

3 Haar lippen zijn rood.
Het huiswerk is af.

Hetzelfde geldt voor aan, achter, bij, binnen, boven, buiten, na, om, onder, over, tegen, voor (voorzetsels), door, in, langs, op, rond, over, uit, voorbij (voorén achterzetsels), en af, mee, toe (achterzetsels). Enkele voorbeelden:

4 Het is weer aan tussen die twee.
Ik ben weer bij met mijn betalingen.
De bal is uit.
Het feest is voorbij.

Dat we voorzetsels als behalve, wegens, sedert, tijdens en zonder níét terugvinden in samenkoppelingen, wordt hierdoor precies voorspeld: deze kunnen niet zelfstandig in een gezegde optreden.

Deze analyse heeft nog een ander voordeel. Ze voorspelt ook dat in een zin met een samenkoppeling niet nóg een resultatieve werkwoordsbepaling kan voorkomen. Het nietwerkwoordelijke deel is dat immers zelf al:

5 Hij maakte het werk in orde.
*Hij maakte het werk in orde af.

● Veranderde eigenschappen

Samenkoppelingen gedragen zich dus niet als echte woorden. Aan de andere kant doen ze dat juist wel. Om te beginnen hebben ze vaak een onvoorspelbare betekenis, en dat is ook een kenmerk van veel ‘gewone’ woorden. Zo kan afmaken ook ‘doden’ betekenen. In het volgende rijtje samenkoppelingen met vallen betekent vallen steeds iets anders: aanvallen, afvallen, bijvallen, binnenvallen, meevallen, invallen, omvallen, opvallen, tegenvallen, toevallen, uitvallen. En als je je moeder hebt opgebeld, kun je niet zeggen dat moeder als gevolg van het bellen op is.

Ook kunnen we op basis van samenkoppelingen heel gemakkelijk nieuwe woorden maken: aanval, aanvaller, afvaller, afval, bijval, meevaller, inval, opvallend, tegenvaller, uitval. Bij werkwoorden met een ‘echte’ resultatieve werkwoordsbepaling gaat dat niet: *groenverver, *scheefloper, *inorde-maker, *tot-voorzitter-benoeming.

Verder hebben woorden als af en aan als deel van een samenkoppeling hun beweeglijkheid in de zin verloren. Zo kunnen ze niet vooropgeplaatst worden. Een resultatieve werkwoordsbepaling kan dat wel:

6 Mooi dat hij het maakte!
*Af dat hij het maakte! Groen kun je het altijd nog verven.
*Aan kun je het altijd nog maken.

Aan de andere kant heeft het nietwerkwoordelijke deel van een samenkoppeling woordvolgordemogelijkheden die bepalingen niet hebben:

7 *Jan vertelde dat hij het hek wilde blauw schilderen.
Jan vertelde dat hij het hek wilde opschilderen.

Met andere woorden: een partikel heeft een nauwere band met het werkwoord dan een resultatieve werkwoordsbepaling. De spelling weerspiegelt dat gegeven met de regel dat we samenkoppelingen aaneenschrijven.

● Grammaticalisatie

Wat we hier zien is een mooi voorbeeld van ‘grammaticalisatie’: het historisch proces waarin woorden langzamerhand grammaticale, betekenisloze elementen worden. Partikels zitten midden in dat proces: ze zitten tussen woorden en voorvoegsels in. Hun letterlijke betekenis is verbleekt, en vaak hebben ze alleen nog maar de functie om het zogenoemde ‘aspect’ van een zin uit te drukken. Een samenkoppeling als afmaken bijvoorbeeld drukt, anders dan maken, uit dat de handeling tot voltooiing komt (traditioneel heet dat ‘perfectief aspect’) en dat het lijdend voorwerp in z'n geheel de handeling heeft ondergaan. Veel typen samenkoppelingen vereisen dan ook - anders dan hun partikelloze tegenhangers - een lijdend voorwerp. Het werkwoord rijden bijvoorbeeld is onovergankelijk, maar overrijden moet beslist een lijdend voorwerp bij zich hebben. Het partikel af kan echter ook gebruikt worden in onovergankelijke combinaties, zoals in afzwemmen en afdansen.

Daarnaast zijn er ook partikels die juist uitdrukken dat de handeling voortduurt (‘duratief aspect’), zoals door in doorfietsen, doorwerken, doorgaan, enzovoort.

● Van woord naar voorvoegsel

De volgende stap in het proces van grammaticalisatie is dat het partikel een echt voorvoegsel wordt. In het Nederlands kunnen we heel mooi zien waar dit proces zich al voltrokken heeft: de hoofdklemtoon valt dan niet meer op de eerste letter-

[p. 289]

greep, en de delen zijn niet langer scheidbaar. Het betreft een aantal werkwoorden die beginnen met aan, achter, door, om, onder, over en voor: aanbídden, achterhálen, doorlópen, omslúiten, onderbréken, overdénken, voorkómen. Het Nederlands kent ook voorvoegsels die vroeger zelfstandige woorden waren, maar die nu alleen nog maar voorvoegsel zijn. Een voorbeeld daarvan is be-, dat komt van bi ‘bij’: grijpen/begrijpen, vatten/bevatten.

Er is dus een glijdende schaal van grammaticalisatie, met aan het ene eind woorden als groen en aan het andere voorvoegsels als be-:

woord - partikel - partikel/voorvoegsel - voorvoegsel

Foto: Frank Jansen

Taal in beeld

Ook andere woorden hebben zo'n proces van grammaticalisatie ondergaan. Veel bijwoorden treden bijvoorbeeld op als partikel (zoals neer en voort in neerleggen, voortgaan). De bijvoeglijke naamwoorden mis en vol en het bijwoord weer zijn al echte voorvoegsels geworden: misdrágen, volhárden, weerstáan.

Samenkoppelingen die een lijdend voorwerp verlangen, weerspiegelen hun afkomst nog in die zin dat ze - omdat het partikel historisch dezelfde positie had als een resultatieve werkwoordsbepaling - niet nóg eens zo'n bepaling toestaan (vergelijk zin 5). Dat geldt zelfs voor werkwoorden met be-, die onmiskenbaar één woord vormen:

8 *Zij heeft zich helemaal groen beschilderd.
Zij heeft zich helemaal groen geschilderd.

Kortom: de geschiedenis van samenkoppelingen en werkwoorden met een voorvoegsel werkt nog door in de hedendaagse verbindingsmogelijkheden van zulke woorden. Dat is niet uniek voor samenkoppelingen: het komt ook voor bij andere gevallen van grammaticalisatie. Zo is het voorzetsel blijkens een grammaticalisatie van een vorm van het werkwoord blijken. Blijken kan alleen gecombineerd worden met een abstract onderwerp, niet met iets concreets. Precies hetzelfde geldt voor blijkens, dat alleen gevolgd kan worden door woorden met een zekere abstracte inhoud: naast blijkens deze opmerkingen en blijkens de stukken is bijvoorbeeld niet mogelijk *blijkens Jan, maar wel weer volgens Jan.

Zo geeft het begrip ‘grammaticalisatie’ ons veel inzicht in de aard van samenkoppelingen.