Onze Taal. Jaargang 65

[p. 281]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Goede(n)dag en -avond

? In de laatste editie van de Schrijfwijzer van Renkema (eerste druk, oktober 1995) las ik dat goedeavond, zonder tussen-n, juist is. Die tussen-n blijft volgens Renkema weg omdat goede niet een zelfstandig maar een bijvoeglijk naamwoord is. Maar het Groene Boekje vermeldt goedenavond (en goedendag), mét tussen-n. En om mijn verwarring compleet te maken: het Groene Boekje geeft wél goedemiddag, -morgen en -nacht. Wat is er hier aan de hand?

! Het is op het eerste gezicht een verwarrend geheel, maar het Groene Boekje heeft gelijk. De -n- in goedenavond en -dag is geen tussen-n, maar een oude naamvals-n. Daarom zijn de nieuwe regels voor de tussen-n niet van toepassing op goedenavond, goedendag, grotendeels, 's anderendaags, enz.

Waarom vermeldt het Groene Boekje dan wel goedemorgen, -middag en -nacht? In deze woorden is de n al jaren geleden onder invloed van het mondelinge taalgebruik uit de schrijftaal verdwenen. Een n voor een n of m is niet hoorbaar, en daardoor kon hij in goedemorgen, goedemiddag en goedenacht ook op schrift gemakkelijk wegslijten. Die n heeft zich wel kunnen handhaven bij goedendag, omdat hij daarin wél hoorbaar is. De d van dag (een dentale medeklinker: de tong raakt de tanden) lokt de (ook dentale) n zelfs uit; vandaar dat we de naamvals-n in goedendag (en ook in bijvoorbeeld op den duur en voor den dag komen) nog steeds uitspreken en schrijven. De n in goedenavond is bewaard gebleven doordat hij de functie van ‘hiaatdelger’ vervult: hij voorkomt dat er twee klinkers op elkaar botsen.

In de tweede druk van Renkema's nieuwe Schrijfwijzer (maart 1996) komt het voorbeeld goedeavond overigens niet meer voor.

● Te(#)voorschijn toveren

? Met mijn collega's heb ik een discussie over het los of aaneenschrijven van tevoorschijn. Het nieuwe Groene Boekje vermeldt tevoorschijn halen en tevoorschijn komen, maar ook te voorschijn. Moeten we hieruit afleiden dat tevoorschijn alleen in combinatie met een werkwoord aaneengeschreven wordt? Of willen de samenstellers van de Woordenlijst aangeven dat het alleen tevoorschijn halen/komen is en we daarnaast bijvoorbeeld te voorschijn toveren moeten schrijven?

! Wij denken dat het laatste het geval is: volgens het Groene Boekje moeten we tevoorschijn halen/komen schrijven, maar daarnaast bijvoorbeeld te voorschijn toveren, te voorschijn roepen en te voorschijn treden. In het woordenbestand op basis waarvan de Woordenlijst is samengesteld, kwam tevoorschijn blijkbaar alleen aaneengeschreven voor in combinatie met halen en komen; in combinatie met andere werkwoorden (te voorschijn wordt immers altijd met een werkwoord gecombineerd) bleek te voorschijn gebruikelijker. Van Dale en de Nieuwe Spellinggids geven alleen te voorschijn; de samenstellers van deze naslagwerken vinden te voorschijn komen/halen/toveren/treden, enz. beter.

Het lijkt ons het best om de knoop als volgt door te hakken: óf altijd tevoorschijn (onderscheid maken tussen tevoorschijn halen/brengen en bijvoorbeeld te voorschijn toveren lijkt ons niet zinvol) óf altijd te voorschijn. Als u tot het eerste besluit, dan behandelt u tevoorschijn als een uitzondering. We schrijven immers niet teberde brengen, tegrabbel gooien, enz. Hoewel wij niets tegen uitzonderingen hebben, vinden wij de tweede mogelijkheid (altijd te voorschijn schrijven) eenvoudiger en consequenter. De Taaladviesdienst en de redactie van Onze Taal hebben dan ook besloten om net als Van Dale en de Nieuwe Spellinggids daarvoor te kiezen.

● In ('s) hemelsnaam

? Ik schrijf altijd in 's hemelsnaam, maar ik kom in hemelsnaam steeds vaker tegen. Mag dat tegenwoordig ook?

! Ja, maar onze voorkeur gaat uit naar in 's hemelsnaam. De 's in in 's hemelsnaam is een verkorting van des, de oude tweedenaamvalsvorm die hoort bij mannelijke en onzijdige woorden in het enkelvoud. In 's hemelsnaam betekent dus letterlijk ‘in naam van de hemel’. Oude naamvalsvormen zijn - behalve in vaste uitdrukkingen als de heer des huizes, destijds en 's morgens, en bijvoorbeeld in de plaatsnaam 's-Hertogenbosch - bijna uit het Nederlands verdwenen. Het is zeer waarschijnlijk dat ook in 's hemelsnaam in de toekomst zijn oude naamvals-'s zal verliezen; veel mensen zeggen al in hemelsnaam.

De meeste naslagwerken geven óf beide schrijfwijzen (Kramers, Wolters' Koenen) óf alleen in 's hemelsnaam, zoals de grote Van Dale (1992/1995) en De Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal (1995). Het Groene Boekje vermeldt (evenals het Van Dale Handwoordenboek Hedendaags Nederlands, 1995) alleen in hemelsnaam. De vorm zonder 's is daarmee eigenlijk de officiële schrijfwijze van de uitdrukking, maar wij vinden het vooralsnog juister om in 's hemelsnaam te schrijven.