Onze Taal. Jaargang 65

[p. 280]

Normaal: bijvoeglijk naamwoord én bijwoord

W. Sterenborg

De ergernis van Fennie Steenhuis in het juli/augustusnummer (blz. 196) moet bij veel lezers zo geen ergernis dan toch twijfel gewekt hebben. De schrijfster slaat de plank mis door Philip Freriks van een fout te betichten. In zijn zin ‘Normaal leidt dit diertje een rustig bestaan’ is normaal inderdaad een bijwoord, maar geen fout.

● Lagere Nederlandse eis

Halen we Van Dale erbij, dan worden we door de gemakzucht van de redactie misleid. In tegenstelling tot de uitgaven van 1914 tot en met 1984, toen er ‘bn., bw.’ vermeld werd, staat normaal tegenwoordig te boek als bn. (= bijvoeglijk naamwoord), en normaliter als bw. (= bijwoord). Weliswaar kunnen we op blz. XXVII in deel 1 achterhalen dat ‘het feit dat een adjectief meestal ook als bijwoord kan worden gebruikt niet telkens wordt vermeld’, toch mag de opzoeker meer helderheid verwachten. Die bieden andere woordenboeken hem wel, bijvoorbeeld Koenen, Verschueren en Kramers, met de vermelding ‘bn., bw.’ bij het woord normaal. Datzelfde treffen we ook aan bij legaal, illegaal, globaal, radicaal, joviaal, fataal, sociaal, machinaal, enz.

Het bijwoordschap van normaal zien we bevestigd in typisch bijwoordelijke equivalenten in andere talen. De voorbeeldzin ‘Normaal ben ik al thuis om deze tijd’ wordt in de onderscheiden Van Dales weergegeven met: I am normally...; Normalerweise bin ich...; Normalement je suis...; Normalmente a estas... In een Italiaans woordenboek vinden we bij normaal: ‘agg. normale, avv. normalmente’; in een Portugees: ‘normal (adj.), normalmente (adv.)’; in een Pools: ‘normalny (adj.), normalnie (adv.)’. Dit demonstreert dat onze taal minder hoge grammaticale eisen stelt.

● Gelukkig(lijk) getrouwd

Toch beschikken we wel over een afzonderlijk bijwoord voor het begrip normaal: met behulp van de Latijnse bijwoorduitgang gebruiken we normaliter. Vormen op -iter komen echter hoogstens in gewichtige teksten voor: globaliter, idealiter, formaliter, specialiter, vocaliter, totaliter, realiter, finaliter, enz. Of er zo'n bijwoordvorm beschikbaar is of niet, toch doen de meeste bijvoeglijke naamwoorden op -aal ook dienst als bijwoord:

massale vissterfte - de vissen kwamen massaal om
finale opruiming - men ruimt de zaak finaal op
speciale gelegenheid - men richt zich speciaal op die groep.

Van Dale benadrukt dat overwicht van de vorm op -aal door te melden: ‘globaliter = globaal’, en door bij het bijvoeglijk naamwoord globaal het voorbeeld te geven: ‘globaal kan men zeggen dat..’, waarin globaal een bijwoord is.

Het Nederlands heeft ook wel een eigen bijwoorduitgang: -lijk (vergelijk het Engelse -ly). Enkele voorbeelden: gemeenlijk, gewoonlijk, alleenlijk, ern-

• Vroeger spelden we: ‘hij werkte dagelijks voor zijn dagelijksch brood’. •

stiglijk, lichtelijk, plotselijk, heuselijk, gewisselijk, geduriglijk, haastiglijk, angstiglijk, waardiglijk. We spreken nog van ‘valselijk beschuldigen’ tegenover ‘een valse beschuldiging’. De meeste vormen op -lijk zijn in onbruik geraakt; we volstaan met een bijvoeglijk naamwoord in de bijwoordelijke functie (het uitgangspunt van Van Dale). Het taalgevoel van Vlamingen vormt een beletsel voor de afschaffing van zulke plechtige bijwoorden. En ze kunnen functioneel zijn. Als een Vlaming zegt ‘Ze is gelukkiglijk getrouwd’, bedoelt hij dat het maar goed is dat die persoon getrouwd is. Met het bijvoeglijk naamwoord gelukkig (dat dan op het onderwerp slaat) kan de zin iets anders betekenen.

● Ruimer inzetbaar

Ook zijn er bijwoorden op -lijk die in dezelfde vorm optreden als bijvoeglijk naamwoord. Het Middelnederlandse bijwoord ziekelijk is er een voorbeeld van: een ziekelijk kind.

Een ander, verdwenen onderscheid tussen bijvoeglijk naamwoord en bijwoord was de uitgang -sch tegenover -s. Vroeger spelden we: ‘hij werkte dagelijks voor zijn dagelijksch brood’. Ook een geval van nivellering.

Het verschil tussen bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden zit in hun functie. Een bijvoeglijk naamwoord wordt gevoegd bij een zelfstandig naamwoord en doet dienst als bijvoeglijke bepaling (warme broodjes), als naamwoordelijk deel van het gezegde (de broodjes zijn warm), of als bepaling van gesteldheid (de broodjes werden warm geserveerd). Een bijwoord is ruimer inzetbaar: vaak voegt het iets toe aan het gezegde, maar het kan ook een ander bijwoord, een bijvoeglijk naamwoord, een telwoord, enz. nader bepalen.