Onze Taal. Jaargang 65

[p. 279]

Het woordgeslacht van Engelse leenwoorden

J. Posthumus - Roden

Wanneer krijgt een Engels leenwoord het lidwoord de, wanneer het lidwoord het? In Onze Taal van juni 1996 denken Frank Jansen en Gerard Verhoeven deze kwestie al een heel eind te hebben opgelost. Het gebruik van de wordt normaal geacht en krijgt geen nadere aandacht. Wel wordt een poging gedaan het verschijnen van het te verklaren. Dat gebeurt met behulp van enkele grammatica- en woordvormingsregels, enkele zogezegd ‘even harde’ betekenisregels en een beperkte toepassing van de analogieregel. (Deze laatste regel houdt in dat een leenwoord het geslacht overneemt van een verwant Nederlands woord: het board vanwege het bord, enzovoort.) Uiteindelijk blijven er wel nog enkele probleemgevallen over, maar als die ook nog even worden opgelost, zou de zaak rond zijn.

● Niet te vangen

Dat er nog wat harde regels op ontdekking liggen te wachten - andere regels willen Jansen en Verhoeven eigenlijk niet accepteren - lijkt me een volstrekte illusie. Hiervoor eerst een bewijs uit het ongerijmde. De auteurs zoeken voor de verklaring van het onzijdige geslacht van leenwoorden terecht aansluiting bij regels die gelden voor het Nederlands. Iedereen die Nederlands leert of geleerd heeft, weet echter dat het systeem van woordgeslachten daarin niet volledig in regels te vangen is. Hoe zou dat dan wel het geval kunnen zijn voor de Engelse leenwoorden?

De regels die wél worden gegeven, kloppen helaas ook niet altijd. Twee daarvan zijn duidelijk in strijd met de waarheid. Zo zijn Engelse leenwoorden die eindigen op onbeklemtoond -et zeker niet allemaal onzijdig. Het enige Nederlandse woord dat als voorbeeld zou kunnen dienen is het lemmet Met hetzelfde geslacht vinden we onder de Engelse leenwoorden het racket, het ticket, het wicket, maar daartegenover staan de pocket, de anklet, de singlet en twee technische termen: de bracket, de socket. (In deze opsomming heb ik budget weggelaten omdat dat ook al een het-woord was toen het nog uitsluitend met de klemtoon op de laatste lettergreep werd uitgesproken.)

Ook met de stofnamen is er iets aan de hand. Deze zijn namelijk niet exclusief onzijdig. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) geeft op blz. 46 flinke lijsten met woorden die zowel met het als met de voorkomen. Daaronder bevinden zich terecht ook Engelse leenwoorden als bacon, interlock, macadam, nylon, rubber en shantoeng. Wie verder zoekt, zal de reeks met andere voorbeelden kunnen aan vullen.

● Geen kinderziekte

Dat woorden een dubbel geslacht hebben, is voor het Nederlands niet uitzonderlijk. Naast de stofnamen geeft de ANS (blz. 49) nog veel meer al lang bestaande Nederlandse woorden die tot op de huidige dag zowel met de als met het voorkomen. Ook nieuw binnenkomende leenwoorden kunnen tot die categorie gaan behoren. We mogen er dus niet van uitgaan dat het dubbele geslacht bij leenwoorden een soort kinderziekte is die vanzelf wel zal overgaan.

Hoe komen leenwoorden nu aan zo'n dubbel geslacht? Daarvoor zijn drie verschillende oorzaken aan te wijzen. In de eerste plaats kan het Engelse leenwoord, zoals we bij de stofnamen hebben gezien, tot een categorie woorden behoren die ook in het Nederlands met beide lidwoorden voorkomen. Een tweede oorzaak is de inwerking van conflicterende regels. Omdat woorden op -ment in het Nederlands onzijdig zijn, krijgen we het establishment. Daarnaast komt ook de establishment sporadisch voor. Dat zal dan gebeurd zijn naar analogie van de gevestigde orde of iets dergelijks. Als derde oorzaak moeten we aannemen dat associaties worden gevormd met in woordgeslacht verschillende begrippen. Welke dat zijn, is moeilijk met volstrekte zekerheid vast te stellen. Achter de plot zou de intrige kunnen schuilen, en achter het plot mogelijk het verhaal.

● Brede analogie

Bij de verklaring van het woordgeslacht kunnen we het niet stellen zonder een breed werkende analogieregel. De beide auteurs hebben deze bekritiseerd als een zachte regel, die alleen een voorlopige verklaring geeft en geen hard bewijs. Toch mag niet betwijfeld worden dat deze in de praktijk werkzaam is. Wie het Salvation Army schrijft, moet army hebben omgezet in leger, en wie het heeft over het Trafalgar square, heeft beslist het woord plein in gedachten gehad. Misschien is bij gewone leenwoorden minder sprake van een zo bewuste gelijkstelling, maar wanneer Jansen en Verhoeven vragen naar de verklaring van het item, het shirt en het interview, ligt het voor de hand te verwijzen naar het punt (de oudste betekenis), het overhemd en het vraaggesprek.