Onze Taal. Jaargang 65

[p. 269]

Woordenboek van de poëzie
Dubbele scheermessen

Guus Middag

Een zandkasteel bouwen: daarover gaat het in deze jeugdherinnering van Maria van Daalen. We zien haar een hoop zand uithollen met haar gravende onderarm. Daarna volgt het aanbrengen van de ramen en deuren, en de aanleg van de slotgracht, met denkbeeldige lelies erin. Door de in- en uitspoelende beweging van het water hebben de muren veel te lijden - en het kasteel blijkt dan ook niet lang stand te kunnen houden. Het instortende kasteel met zijn raam- en deurgaten neemt in de verbeelding van het kind de trekken aan van een gezicht, met alle lugubere associaties van dien: dood door verdrinking, een drijvend lijk, een doodshoofd met holle oogkassen.

Ik moest eerst het kasteel maken;
mijn hand stak ik erin tot aan de elleboog
en groef het koude zand uit, schrapend.

Voorzichtig ramen en deuren openen
en rondom versieren met kokkels
en dubbele scheermessen. Doorgaande beweging

van inspoelend, uitspoelend water,
tot de slotgracht zich in de muren graaft,
de lelies zinken, een hoofd drijvend

twee gaten naar de oppervlakte tilt.
Ik schrijf mijn boodschap op het groot hoefblad
en laat het los in de vijver om te kunnen vergaan.

Uit: Maria van Daalen, Het geschenk // De maker.

Amsterdam, Querido, 1996.

In de twee slotregels lijkt het kind zich ergens anders, bij een vijver, te bevinden. Zij noteert een boodschap op het blad van een plant. De gebruikte techniek blijft onvermeld, evenals de inhoud van het geschrevene, maar die is misschien ook niet zo belangrijk: de jonge schrijfster besluit weliswaar haar bericht de wereld in te sturen, maar zij doet dat ook meteen met de bedoeling ‘om te kunnen vergaan’: een tweede geval van vlotte vergankelijkheid.

Van Daalens gedicht speelt zich af in de vanzelfsprekende droomwereld van een kind, met magische rituelen, snelle overgangen en een dreigende ondertoon. Ik was verrast door de scheermessen, dubbele nog wel, in regel 6, en vroeg mij af: zou er een verband bestaan tussen de scheermessen en het drijvende hoofd? Moord, zelfmoord? Het leek wat vergezocht. Het lag meer voor de hand te denken dat het scheermes de naam zou kunnen zijn van een schelp, ook vanwege de belendende kokkels. Maar Van Dale vermeldt het nergens. Scheermessen (alleen meervoud) schijnt onder vissers de benaming voor zogenaamde ijle haringen te zijn (haringen zonder hom of kuit), maar het is niet erg aannemelijk dat die door de jonge Van Daalen op haar kasteel geplakt werden. Verder noemt Van Dale ook nog de scheermesvissen, maar die komen alleen in de Rode Zee, de Indische en de Stille Oceaan voor. Ook het WNT, de encyclopedie en mijn Complete Jeugd Natuurgids gaven geen opheldering. Ik vond de prachtigste schelpennamen, tot aan paardezadels, parelmoerneuten, glanzende tepelhoorns, wulken en zaagjes toe, maar geen enkel scheergerei.

● Mesheften

Er zat niets anders op dan mij telefonisch te wenden tot enkele kuststreekbewoners. Die bleken het scheermes zowaar allemaal te kennen, en wel van jongs af aan: benaming voor een smalle, platte, ongeveer 15 cm lange en 1 cm brede schelp, vrij algemeen op Noordzeestranden. Hij dankt zijn naam aan zijn vorm: niet het harkmodel van het moderne wegwerpkrabbertje, maar de zakmesvorm van het klassieke scheermes dat opengeklapt kan worden. Zitten de twee helften van de schelp nog aan elkaar vast, dan scharnieren ze aan een van de uiteinden ten opzichte van elkaar, als bij een zojuist opengeklapt scheermes: in dat geval spreekt men wel van dubbele scheermessen, al is dat strikt genomen een pleonasme.

Mijn probleem was nu opgelost, maar het was vreemd dat deze blijkbaar algemeen gebruikelijke benaming in geen enkel naslagwerk terug te vinden was. Aan de kust verwees men mij door naar een bioloog met schelpen als specialisatie. Die wist meteen dat de onderhavige zeebewoner in de vakliteratuur beter bekend stond als ‘mesheft’ (of ‘messenheft’): de overkoepelende naam voor ‘platte en langwerpige, rechte of kromme schelpen die doen denken aan messen, zwaarden of de heften of scheden daarvan’. Er zijn verschillende namen in omloop, en de Nederlandse naamlijst van de weekdieren (mollusca) van Nederland en België laat zien dat er over de verdere onderverdeling te discussiëren valt, maar het is nu vrijwel zeker dat Maria van Daalen bij het bouwen van haar zandkasteel het kleine tafelmesheft (niet het grote) heeft gebruikt, dan wel de (grote, slanke kleine of brede kleine) zwaardschede.

In zijn boek Zeedieren (1950) spreekt Kees Hana over ‘de wonderbaarlijk lange schelpen die alle kinderen meteen scheermessen noemen en die ze ook als zodanig gebruiken’. Hij zal hierbij gedacht hebben aan het symbolisch scheren, het gladstrijken van de muren van het zandbouwsel, een gebruik dat ook door verschillende kustbewoners werd gemeld. Mesheften worden verder ook wel op vismarkten te koop aangeboden, al gelden ze niet als een delicatesse. Na lezing van het gedicht van Van Daalen kan aan de lijst van toepassingen toegevoegd worden: bij de zandkasteelbouw somtijds ook aangewend ter decoratie van ramen en deuren.