Onze Taal. Jaargang 65

[p. 264]

Fuchsia, bromelia, hortensia
Eponiemen onder onze plantnamen

J. van Donselaar - bioloog, Bilthoven

Wat hebben Leonard Fuchs, Olaf Bromel en Hortense Baret (dan wel Hortense Lepaute) met elkaar gemeen? Het antwoord: naar elk van hen werd een plant vernoemd. Over een bijzondere etymologische kwestie: de achtergronden van enkele zogenoemde ‘planteponiemen’.

De grote Franse ontdekkingsreiziger, missionaris en plantkundige Charles Plumier bracht van een van zijn reizen naar Midden- en Zuid-Amerika een plant mee die toen in Europa nog geheel onbekend was, maar die wij nu onmiddellijk als een fuchsia zouden herkennen. Maar weinigen onder ons weten hoe die plant aan zijn naam is gekomen. Plumier heeft hem zelf bedacht. Fuchsia treffen we voor het eerst aan in Nova plantarum Americanarum genera (‘Nieuwe geslachten van Amerikaanse planten’), de wetenschappelijke verhandeling waarin Plumier in 1703 zijn nieuwe vondsten beschreef. Met die naam wilde hij alsnog de Duitse plantkundige Leonard Fuchs (‘Fuchsius’) eren, die toen al 137 jaar dood was. Fuchsia als naam voor een plant is een voorbeeld van een eponiem, een woord dat ontleend is aan de naam van een persoon.

Illustratie: Herman Schouwenburg

Er zijn inmiddels nog ongeveer honderd andere plantensoorten gevonden die met die eerste Fuchsia dusdanig nauw verwant zijn dat ook zij diezelfde naam verdienen. Ze vormen nu samen het geslacht Fuchsia en worden van elkaar onderscheiden met ieder een eigen soortaanduiding, die ook weer bestaat uit een Latijns of gelatiniseerd woord. De eerste soort, die van Plumier dus, kreeg als volledige naam Fuchsia triphylla.

Kwekers hebben kans gezien uit die wilde Fuchsia-soorten cultuurvormen voort te brengen, waarvan wij er nu een aantal op onze vensterbanken hebben staan. Dat is begonnen in Frankrijk aan het eind van de achttiende eeuw. Die kwekers en ook hun klanten namen het wetenschappelijke eponiem onveranderd over in het vakjargon en de volkstaal, althans de geschreven vorm, hoewel op den duur met een kleine letter: fuchsia. En met die naam kwamen de gekweekte planten naar Nederland, waar we ze zwart op wit voor het eerst zien opduiken in 1855 en al in 1892 in de kennelijk aldus uitgesproken volkse versie foksia.

● Vakgenoten onder elkaar

De lotgevallen van Fuchsia, fuchsia en foksia geven een goed beeld van de gang van zaken bij enkele tientallen andere namen van gekweekte planten in onze taal: een specialist beschreef een voor de wetenschap nog onbekende soort of onderscheidde een nieuw geslacht en vernoemde een collega. Nationaliteit speelde bij de keus nauwelijks een rol. Vervolgens ging het volk de wetenschappelijke naam gewoon gebruiken als volksnaam voor de kweekproducten. Daarbij konden de uitspraak en soms ook de schrijfwijze per taal gaan verschillen. Maar dit proces - dat trouwens nog steeds doorgaat - kent allerlei variaties, afwijkingen en storingen. De vernoeming was niet altijd een postume hulde, zoals bij Fuchs, maar betrof vaak een nog levende vakgenoot. Een voorbeeld is bromelia, eveneens beschreven en benoemd door Plumier in 1703. Hij eerde met deze naam de toenmalige stadsgeneesheer van Göteborg, tevens gerenommeerd plantenkenner, Olaf Bromel (‘Bromelius’). Opmerkelijk is het geval van forsythia, een naam die bij ons steeds meer in gebruik komt voor de heesters die vroeger werden aangeduid als ‘Chinees klokje’. De eerste soort van dit geslacht, inderdaad uit China, werd in 1804 gepubliceerd door de Noorse botanicus Martin Vahl. Hij had daarvoor als peetvader gekozen zijn tijdgenoot William Forsyth, een Schot die toen bekendheid genoot doordat hij als hortulanus in dienst van de Engelse koning met veel succes het beheer voerde over de collecties in de tuinen van St. James en Kensington. Het opmerkelijke is dat de publicatie van de naam verscheen in het jaar waarin zowel de vernoemde als de vernoemer kwamen te overlijden.

Andere planten die behoren tot de nu al genoemde categorieën - vernoemd door de ene botanicus naar de (al dan niet professionele) andere

[p. 265]

botanicus - zijn onder meer: aubriëtia, begonia, browallia, brunfelsia, camelia, commelina, dahlia, dieffenbachia, gardenia, gerbera, hoya, lobelia, magnolia, mahonia, rudbeckia, tradescantia, zinnia en de veel als aquariumplant gebruikte vallisneria. Commelina verdient enige extra aandacht, want daarbij is ons eigen land in het geding. Ook van de commelina was Plumier de naamgever. Hij had in dit geval het oog op de botanici Johannes Commelin, de stichter van de Hortus Botanicus in Amsterdam, en diens neef Caspar Commelin, in diezelfde stad hoogleraar in de plantkunde.

● Vereerde leken

De oorspronkelijke auteur kan met een vernoeming ook lof toezwaaien aan iemand aan wie hij dank verschuldigd is of wie hij sympathie, vriendschap of bewondering toedraagt. De rijke Amsterdammer Johan Deutz financierde de reis van de Zweedse arts en plantkundige Karl Peter Thunberg toen die in 1775 naar Japan wilde om daar planten te gaan verzamelen. De wetenschappelijke vernoeming van een fraaie heester was zijn loon: Deutzia. Gecultiveerde sierheesters van dit geslacht worden sedert 1833 in ons land aangeplant en hebben zich hier nooit anders dan deutzia horen noemen. Tot de (vele!) vinders die vernoemd werden, behoort een Amerikaan die tijdens zijn militaire dienst van 1803 tot 1806 de Rocky Mountains doorkruiste en vandaar de eerste clarkia's meebracht - hij heette William Clark. Een galant gebaar viel in 1828 ten deel aan koningin Victoria's gouvernante lady Charlotte Florentina Clive (van de clivia) en in 1837 aan Victoria zelf toen de grootste waterlelie van de wereld aan haar werd opgedragen: victoria regia.

Een in meerdere opzichten prikkelend geval is dat van de hortensia. Aan welke Hortense dacht Philibert Commerson toen hij de naam Hortensia provisorisch noteerde op het etiket bij een mooi bloeiend struikje dat hij op een zeereis (1766-1769) in China had verzameld en gedroogd? We kennen twee dames die in aanmerking komen: Hortense Baret (of Barré), die, verkleed als zijn bediende, Commerson als vriendin begeleidde, en Hortense Lepaute (of Lapeaute), de vrouw van een reisgenoot van Commerson. Hoe het ook zij, toen zijn plantenverzameling uit die jaren pas in 1789 bewerkt werd door Antoine de Jussieu, volgde deze de kennelijke wens van Commerson door de zijns inziens nieuwe soort inderdaad als Hortensia te boek te stellen. Later, toen hij en Commerson (en de duistere Hortense) al dood waren, bleek De Jussieu te laat te zijn geweest. De plant had ondergebracht behoren te worden bij het inmiddels beschreven geslacht Hydrangea. Maar als volksnaam voor de gekweekte vormen was hortensia toen al niet meer uit te roeien.