Onze Taal. Jaargang 65

Woordverwerking [2]
De plaats van een uitdrukking

Rik Schutz - uitgever Van Dale Lexicografie

We zijn eraan gewend dat we een woord eerst even in de neutrale vorm omzetten voordat we het opzoeken in een woordenboek. Niemand staat erbij stil dat daaraan een conventie ten grondslag ligt die helemaal niet zo vanzelfsprekend is. Als we een Nederlandse tekst vertalen waarin het woord waarden voorkomt, zoeken we in het woordenboek het woord waard op, of waarde, maar nooit waarden.

● Als sneeuw voor de zon

Zo'n conventie ontbreekt voor stukjes taal die uit meer dan één woord bestaan, zoals vaste uitdrukkingen. Niet alleen is het onvoorspelbaar in welke vórm idioom is opgenomen, ook het trefwoord waaronder het verklaard of vertaald wordt, valt niet te voorspellen. Zolang gebruikers van woordenboeken daarover niet klagen, lijkt er weinig aanleiding om daaraan iets te veranderen. Wie iets opzoekt in een woordenboek is meestal bereid om even te bladeren, en zodra het gezochte is gevonden, verdwijnt de eventuele ergernis over de lange zoektocht als sneeuw voor de zon. Toch zijn er ten minste twee redenen om bij het opzoektrefwoord van een uitdrukking stil te staan. De eerste reden is de mogelijkheid om een woordenboek elektronisch te raadplegen. De tweede is de mogelijkheid om voor een heel woordenboek tegelijk ‘met een druk op de knop’ van alle idioom het trefwoord te laten bepalen. Onder trefwoord versta ik hier het trefwoord waaronder de informatie gevonden wordt die men zoekt, dus niet een verwijzing naar een ander trefwoord.

Het zojuist door mij gebruikte als sneeuw voor de zon verdwijnen is een geschikt voorbeeld om de variatie in vorm te illustreren. Grote Koenen: ‘sneeuw: verdwijnen, smelten als sneeuw voor de zon zeer snel’. Grote Van Dale: ‘verdwijnen: (zegsw.) dat verdwijnt als sneeuw voor de zon; zie bij sneeuw’. ‘sneeuw: (zegsw.) het verdwijnt als sneeuw voor de zon het verdwijnt snel, geheel en al’. Prisma, Abeling: ‘sneeuw: smelten, verdwijnen, oplossen als sneeuw voor de zon, zeer snel verdwijnen’. Drie woordenboeken, vier verschillende formuleringen, maar een grote overeenkomst in de keuze van het trefwoord waarbij de verklaring wordt gegeven. In alle gevallen is dat het eerste zelfstandig naamwoord. Abeling verwijst ook vanuit zon naar sneeuw, maar zonder ruimte te verspillen aan het afdrukken van de hele uitdrukking.

Nog twee voorbeelden die de onvoorspelbaarheid van het trefwoord aantonen. Prisma, Abeling: ‘leed: met lede ogen (iets aanzien), met spijt, afgunst’; Hedendaagse Van Dale: ‘oog: iets met lede ogen aanzien met spijt’; Grote Van Dale: ‘aanzien: iets met lede ogen aanzien er met spijt en nijd getuige van zijn’. Grote Van Dale: ‘oog: zijn ogen schoten vuur’; Koenen: ‘schieten: zijn ogen schoten vuur’; Abeling: ‘vuur:zijn ogen schoten vuur van woede fonkelden’.

● Patatje oorlog

Sommige woordenboeken beweren voorin dat ze een bepaald beleid hebben gevoerd bij het opnemen van uitdrukkingen. Zo zegt Abeling dat ze telkens onder één trefwoord worden behandeld en dat een ver doorgevoerd systeem van verwijzingen ze verder toegankelijk maakt. Hij zegt niet welk woord het behandeltrefwoord is. De Hedendaagse Van Dale zegt te hebben gekozen voor een systeem waarbij een uitdrukking bewust onder verschillende woorden is opgenomen en de verklaring altijd wordt gegeven bij het eerste zelfstandig naamwoord. Vanuit de andere trefwoorden wordt verwezen naar het behandeltrefwoord. Koenen zegt er niets over, en dit woordenboek kiest het vaakst een ander trefwoord dan het eerste zelfstandig naamwoord: ‘oorlog: een patatje oorlog’; ‘slaan:op iets slaan als een tang op een varken’; ‘uithangen: de grote meneer uithangen’.

Het kiezen voor één bepaald behandeltrefwoord, in plaats van het ruimhartig onder elk denkbaar trefwoord op te nemen en te verklaren, hangt samen met het feit dat een woordenboek een bóék is. Het kost veel ruimte, en dus papier en dus geld om alle uitdrukkingen onder alle denkbare trefwoorden op te nemen en te ver-

[p. 262]

klaren. Bovendien zouden veel artikelen nog langer en onoverzichtelijker worden dan ze nu vaak al zijn. Doordat woordenboeken niet langer aan de papieren verschijningsvorm gebonden zijn en ook elektronisch beschikbaar komen, vallen deze bezwaren weg. Een complete uitdrukking als de kat op het spek binden kan ingetikt en opgezocht worden, zonder dat er zelfs maar sprake is van een ‘trefwoord’. Ook kan er gezocht worden op alle uitdrukkingen waarin kat voorkomt, of waarin kat en binden samen voorkomen.

● Rigide regels?

Het is niet moeilijk om je een woordenbestand in een computer voor te stellen waarin alle stukjes taal die uit meer dan één woord bestaan, zijn vastgelegd als ‘lexicale eenheden’, en waarin elke lexicale eenheid bovendien is geklasseerd als idioom, collocatie of voorzetselverbinding. Elke lexicale eenheid kan worden ontleed in, en gerelateerd aan de woorden waaruit zij is opgebouwd, zodat het idioom de kat op het spek binden elektronisch wordt vastgeknoopt aan de woorden kat (in de poes-betekenis), spek (vlees) en binden (met touw).

Als zo'n bestand zou bestaan, dan zou de regel van de Hedendaagse Van Dale (een uitdrukking staat bij het eerste zelfstandig naamwoord ervan), of welke andere regel dan ook, volkomen automatisch en dus uitermate rigide kunnen worden toegepast. De computer weet immers welke lexicale eenheid idioom is en wat de woordsoort is van de losse woorden. Het probleem is nog slechts dat nu alle excuses voor willekeur de lexicograaf uit handen zijn geslagen. We hoeven alleen nog maar vast te stellen welk systeem het best aansluit bij de behoeften van de woordenboekgebruiker. Ik houd er ernstig rekening mee dat er mensen zijn die in dat systeem enige (geprogrammeerde) willekeur wensen, gewend als men is aan een beetje onlogica.