Onze Taal. Jaargang 65

[p. 258]

Homo's en lesbiennes zijn niet blij

Leo Bontje - Amsterdam

Er was een tijd dat homoseksuelen liever geen naam wensten. Zo sprak Oscar Wilde nog van ‘The love that dare not speak its name’. Dat is intussen wel veranderd. Nu lijkt de homoseksuele liefde eerder ‘the love that won't shut up’. Leo Bontje over blij, gay, uraniër en alle andere aanduidingen voor homoseksuele mannen en vrouwen.

Nieuwe begrippen om de liefhebbers van de gelijkgeslachtelijke liefde aan te duiden, werden meestal ingegeven door ideologische motieven. Men wilde een onderscheid, streefde naar erkenning of stond de homoseksuele identiteit voor. Zo leidden medisch-wetenschappelijke bemoeienissen tot de aanduidingen uraniër, het derde geslacht, anders geaarde, geïnverteerde.

Maar ook de betrokkenen zelf lanceerden andere of nieuwe eufemismen. Uit een homoblad uit 1946 blijkt al dat men niet geheel gelukkig was met de term homoseksualiteit. Er wordt voorgesteld om op basis van het Grieks voor heren de termen antropisme en antro(troop) te gebruiken, en voor de dames gynaecotropisme en gynaeco(troop). Het voorstel vond echter geen gehoor.

● Accent op ‘anders zijn’

In de jaren vijftig werd de integratie-gedachte gepredikt: homoseksuelen zouden niet anders zijn dan heteroseksuelen. Het woord homofiel werd geïntroduceerd, dat meer de nadruk legt op de gerichtheid, waardoor de seksuele indruk van homoseksualiteit wordt vermeden.

Vanaf de jaren zeventig werd de strategie van integratie vervangen door emancipatie. Trots op het ‘anders zijn’ kreeg steeds meer de nadruk. De expliciete verwijzing naar seksualiteit was nu een reden om de voorkeur te geven aan homoseksueel boven homofiel of homo. Juist het onderscheid diende expliciet benoemd te worden: homoseksueel kreeg de voorkeur.

Het activistische gedeelte van de homobeweging eigende zich de scheldwoorden pot en flikker toe en gebruikte deze als geuzennamen. In navolging van het linkse politieke denken, schurkte het homoseksuele taalgebruik tegen de terminologie van de revolutionaire confrontatie aan. In die strijd was taal een van de wapens.

Aankondiging Homojongeren telefoon

In 1980 ging een intellectuele homoseksuele voorhoede alweer een stap verder. In navolging van de Franse denker Foucault vond men dat taal beperkend werkt en vrijheden beknot. Het wederzijds uitsluitende onderscheid tussen homoseksualiteit en heteroseksualiteit moest worden opgeheven. Men zocht het in het abstracte mannen. Het flikkerfilmfestival werd omgedoopt tot mannenfilmfestival. De buitenwereld begreep er niets van en associeerde een en ander met de mannenbeweging: softe jongens die zich onder druk van hun feministische vriendinnen bezonnen op hun mannelijkheid. Bovendien was de voorhoede niet bedacht op de weerstanden die het woord mannen opriep bij de homo die zijn pas verworven flikkerradicaliteit niet zomaar prijsgaf en zich juist nadrukkelijk wilde onderscheiden van heteroseksuele mannen. Het verwerpen van een exclusieve homoidentiteit werd door hem zelfs gezien als reactionair.

● Stammenstrijd

Kortom, telkens blijkt het homoseksuele taalgebruik niet van bovenaf te manipuleren. De politieke beweegredenen die ten grondslag liggen aan een nieuw woord, vormen ook steeds de zwakte van een voorstel. De hoek vanwaaruit het nieuwe begrip afkomstig is, geeft immers anderen een reden het af te wijzen. De verzuilde Nederlandse samenleving heeft ook haar invloed gehad op de homogemeenschap en laat haar sporen na in het taalgebruik. Het resultaat van de stammenstrijd is een serie aanduidingen voor homo's die naast en door elkaar gebruikt worden. Homofiel is onderdeel geworden van het christelijke taalgebruik. Aan homoseksueel kleeft een medisch-wetenschappelijke bijsmaak. Flikker bevat een emancipatorisch-politieke lading. Het slangwoord nicht wordt vooral gebruikt binnen de subcultuur. Gay is nauwelijks gangbaar in spreektaal; wanneer het niet gebruikt wordt in

[p. 259]

een internationale context, klinkt het bekakt.

De redacteur van De Gay-krant die het woord blij introduceerde, heeft dan ook gelijk wanneer hij de mankementen bespeurt van het huidige taalgebruik en daarom voorstelt eens een flinke schoonmaak te houden. Een van de argumenten die hij aanvoert voor het gebruik van blij is het voordeel dat er geen verleden aan kleeft. Maar ook al is blij niet belast door een homoseksueel verleden, het is allerminst neutraal. Weinig homoseksuele mannen en lesbische vrouwen zullen zich willen scharen onder de ‘we zijn zo blij’-vlag. Bovendien is blij in de betekenis ‘homo’ niet voor de hand liggend voor buitenstaanders. Vergelijk het bijvoorbeeld met het voorstel van de voorzitter van de Ouderenpartij om in plaats van bejaarden de term ouderen te gebruiken. Ouderen en bejaarden zijn betekenis-verwante woorden. Hier wordt dus geen nieuwe betekenis gehecht aan een bestaand woord, het wordt slechts vervangen door een ander, betekenisverwant en als adequater gevoeld woord. Bij blij is die betekenisverwantschap met gay ver te zoeken. Twee andere argumenten die de redacteur in de discussie naar voren brengt, zijn de behoefte aan een kort woord en aan één aanduiding voor dames en heren. Als voorbeeld noemt hij gay and lesbian switchboard. Nederlandse voorbeelden van onhandig woordgebruik zijn bijvoorbeeld homo's m/v, homo's en lesbo's, gays en lesbiennes, of homomannen en -vrouwen.

● Homo's: m én v

Ooit werd overigens met de term homoseksuelen zowel naar mannen als vrouwen verwezen, evenals het Amerikaanse gay dat eens deed. Amerikaanse vrouwen voelden zich niet langer aangesproken door het zelfstandig naamwoord gay en kozen lesbian. Lesbische vrouwen in Nederland bestempelden de betiteling homoseksuele mannen en vrouwen als politiek incorrect. Zij zochten naar een eigen zelfstandig naamwoord. Lesbienne lag voor de hand, maar vooral oudere dames associëren dit woord nog te veel met de problematische leefstijl van hun voorgangsters aan het begin van deze eeuw. Het bijvoeglijke naamwoord lesbisch, blijkbaar minder beladen, haalde het wel. Het gevolg was dat lesbische vrouwen en homoseksuele mannen gebruikelijk is geworden. De meeste gezaghebbende belangenorganisaties hanteren deze terminologie dan ook in hun officiële correspondentie. Het is echter een omslachtig gedrocht, en omdat weinig mensen de beoogde nuances begrijpen, wordt het in de praktijk regelmatig genegeerd. Zo adviseert het Stijlboek van de Volkskrant voor mannen én vrouwen homo. Wellicht

•
Het woord lesbo is nog iets te vers en wordt ook vanwege het turbo-karakter gezien als een eendagsvlieg.
•

heeft ook dit voorstel niets te maken met een bewuste uitsluiting van vrouwen, maar wijst het op een behoefte aan kort en efficiënt taalgebruik.

● Neutraliteit

Zelden geven politiek correcte motieven de doorslag voor het beklijven van een nieuw woord. De taalgebruiker moet de voordelen zien van het nieuwe eufemisme. Het moet voor hem een meerwaarde hebben in vergelijking met bestaande woorden. Want wenselijkheid is één ding, maar wanneer een woord niet begrepen wordt, zal het geen navolging krijgen. Het is dan ook onwaarschijnlijk dat blij weerklank vindt. Blij in de betekenis ‘homo’ ligt eenvoudig niet voor de hand. Daarnaast dwingt het opnieuw tot een omhaal van woorden en constructies als blije vrouwen of lesbisch blij en blije homo's.

Bovendien is er naast het verlangen naar kort en bondig taalgebruik vooral behoefte aan neutraal taalgebruik. Homoseksuelen wensen niet alleen beschouwd te worden als een minderheid, als slachtoffer of als activist. Blij schiet ook als neutraal woord tekort. Merkwaardig genoeg lijkt die wens de betekenis van het woord homo te hebben geneutraliseerd. Ooit werd het als verhullend en als een ongewenste kuising gezien, immers datgene waar het om gaat - seksualiteit - was weggelaten. Langzaam heeft het zich verlost van negatieve en historische bijbetekenissen. Misschien zal door de behoefte aan een equivalent voor lesbische vrouwen het woord lesbienne eenzelfde lot ondergaan, hoewel er nog een concurrentieslag aan de gang is tussen lesbo en lesbienne. Het woord lesbo is nog iets te vers en wordt ook vanwege het turbo-karakter door menigeen gezien als een eendagsvlieg.

Homo's en lesbiennes ligt voor de hand. In ieder geval is het beter dan blije mannen en vrouwen. Homo's en lesbiennes zijn immers ook maar gewone mensen, die soms een ochtendhumeur of een ongelukkige liefde hebben en niet vierentwintig uur per dag een blijde boodschap hebben uit te dragen.