Onze Taal. Jaargang 65

Het kinderboek als sprekend voorbeeld
Taal van vaders en moeders

Martine Koelemeijer - Haarlem

Vroeger lazen jongens jongensboeken en meisjes meisjesboeken. De vaders in die boeken waren hardwerkende, stoere arbeiders of geleerde doktoren, de moeders lieve, zorgzame huisvrouwen. De meeste kinderboeken van tegenwoordig zijn bestemd voor jongens én meisjes. De vaders in die boeken kokkerellen en passen op de kinderen en de moeders maken carrière of studeren. Zo lezen de kinderen van nu dat mannen en vrouwen weliswaar anders, maar toch gelijkwaardig zijn. Of toch niet helemaal?

De Amerikaanse sociolinguïste Deborah Tannen noemt vrouwen relationeel en betrokken, en mannen onafhankelijk en wedijverig. Wie deze eigenschappen generaliseert, maakt van mannen en vrouwen stereotypen: de lieve, onzekere vrouw en de dappere, stoere man.

Als mannen en vrouwen vervolgens taken en rollen opgelegd krijgen die bij dit stereotiepe man-vrouwbeeld passen, ontstaat het idee dat een ‘goede’ vrouw het huishouden draaiende houdt en voor de kinderen zorgt, en een ‘echte’ man een hardwerkende kostwinner is. Zo waren de moeder en vader uit klassieke kinderboeken als Bartje en Ot en Sien respectievelijk huisvrouw en kostwinner.

Onder invloed van de westerse emancipatiegolven verdween het stereotiepe man-vrouwbeeld langzaam uit onze maatschappij. Ouders in kinderboeken veranderden mee in moderne vaders en moeders. Zo vervangt de moeder uit het onderstaande voorbeeld een kapotte lamp.

- Thuis stond zijn moeder boven op de tafel. Ze prutste aan een plafondlamp en hield een schroevedraaier tussen haar lippen geklemd.
(uit: Hou je taai!, L. van Dijkzeul, 1990)

Moeder prutst en staat wat wankel, maar ze klaart het technische klusje. Daarna ligt ze op de bank en heeft ze geen zin in koken.

- ‘Hoera’, zei zijn moeder. Ze schopte haar schoenen uit en ging op de bank liggen. ‘God, wat ben ik moe.’ ‘Wat eten we?’, vroeg Daan. Zijn moeder had haar ogen dicht. ‘Gebakken muggeruggetjes.’

[p. 257]

● Brune bonen

Stereotiepe mannen en vrouwen wordt niet alleen een eigen rollen- en takenpakket toegeschreven, ze hebben ook een eigen taalgebruik. Dit stereotiepe taalgebruik sluit aan bij hun rol van huisvrouw of kostwinner. De moeder van Bartje zou bijvoorbeeld nooit grove en moeilijke woorden gebruiken tegen haar kinderen. Ze gebruikt eerder koosnaampjes.

- ‘Kleine kakkerlak! Mien lieve jong! Prugeltien, pork! Schat van mien hart...’
(Bartje, A. de Vries)

De vader van Bartje daarentegen brult, vloekt en beveelt Bartje te bidden voor zijn avondeten.

- Een dreunende slag op de tafel. ‘Zul ie nou bidden?...’ Er komt nog meer: een knetterende vloek. Bartje krimpt ineen (...) ‘Ik bid niet veur brune bonen!’

Moeder probeert vader voorzichtig te kalmeren en zegt:

- ‘Albert, neem je in acht, het is maar een kind!’

Stereotiepe vrouwentaal wordt dus gekenmerkt door emotionele, lieve woorden en harmoniserend taalgebruik. Maar ook beleefde vormen en woorden die onzekerheid uitdrukken, zoals misschien en geloof ik, kenmerken de taal van de stereotiepe vrouw. Stereotiepe mannentaal daarentegen bevat vaak moeilijke en grove woorden, bevelen en raadgevingen.

● Nnnja

In de passage uit Hou je taai! is de moeder van Daan geen stereotiepe vrouw: ze vervangt een lamp en heeft geen zin om te koken. Vroeger waren moeders zoals de moeder van Bartje, tegenwoordig zijn moeders zoals die van Daan, passend in onze geëmancipeerde maatschappij. Bij een moderne moeder lijkt ouderwets taalgebruik niet op zijn plaats, en we mogen dan ook verwachten dat de moeder van Daan anders spreekt dan de moeder van Bartje. Toch blijkt dat zij, zoals veel ouders in hedendaagse kinderboeken, nog steeds stereotiep spreekt. Haar taalgebruik is erg onzeker in de passage waarin ze de kapotte lamp vervangt.

- Daan lachte. ‘Heb je de stroom eraf?’ ‘Ik geloof het wel’, zei zijn moeder onzeker. ‘Ik ben van het lichtknopje afgebleven, dan is het toch goed?’

Daan draait de stoppen in de meterkast om en controleert vervolgens of alles met zijn moeder in orde is.

- Hij liep terug naar de kamer. ‘Lukt het?’

Moeder antwoordt niet met een duidelijk ja of nee, maar heel weifelend.

- ‘Nnnja,’ zei zijn moeder.

Omdat vader in deze passage niet aanwezig is, neemt Daan diens rol een beetje over. Hij gebruikt daarbij mannelijke taal. Zo geeft hij zijn moeder raad.

- ‘Heb je de stroom er wel af?’ vroeg Daan.

Even later geeft hij haar zelfs bevelen.

- ‘Je moet de trap nemen’, zei Daan streng. ‘Vandaag of morgen breek je je nek. Die tafel is niks waard.’

● Man-vrouwbeeld

We hebben het taalgebruik in dertig oude en dertig recente kinderboeken

•
Ook de huisvaders uit nieuwe kinderboeken geven nog stereotiepe bevelen en raadgevingen vol moeilijke of grove woorden.
•

onderzocht. De dertig oude kinderboeken waren klassiekers als Aafkes tiental, die nog steeds herdrukt worden. De dertig recente kinderboeken waren alle genomineerd door de kinderjury. Uit ons onderzoek blijkt dat in veel van de hedendaagse kinderboeken moeders zoals die van Daan voorkomen. Moeders die wel carrière maken of studeren, maar die toch onzeker en emotioneel praten; geen taalgebruik dat past bij de succesvolle zakenvrouw. Maar ook de huisvaders uit nieuwe kinderboeken geven nog stereotiepe bevelen en raadgevingen vol moeilijke of grove woorden; niet de taal die past bij iemand die dagelijks voor zijn kinderen zorgt.

Waarschijnlijk laten de meeste kinderboekenschrijvers hun moderne ouderpersonages onbewust stereotiep spreken. Dit is goed te begrijpen, omdat zij zich richten op de inhoudelijke kant van een verhaal, in plaats van op het talige aspect ervan, dat tot de minder grijpbare stilistiek behoort.

Toch is dat talige aspect ook belangrijk. Kinderboeken geven het kind namelijk - samen met andere media, de school en de opvoeders - een beeld van mannen en vrouwen. Wanneer mannen en vrouwen in kinderboeken geëmancipeerd zijn, krijgen kinderen dus een geëmancipeerd man-vrouwbeeld. Maar wanneer die mannen en vrouwen stereotiep spreken, kan bij kinderen een vertekend man-vrouwbeeld ontstaan.

Ouders zijn zich er evenmin van bewust dat vaders en moeders in kinderboeken stereotiep spreken en dat dit het algemene man-vrouwbeeld van hun kinderen kan beïnvloeden. Wanneer schrijvers, ouders en jeugdige lezers zich hier wel van bewust waren, zouden vaders en moeders in kinderboeken misschien heel anders praten.

Dit artikel is geschreven naar aanleiding van een doctoraalonderzoek uit 1993 door Martine Koelemeijer en Soma de Klerk voor de sectie Taalbeheersing van de Rijksuniversiteit Leiden onder begeleiding van dr. A.E.M. Verbiest.