Onze Taal. Jaargang 65

[p. 253]

■Vraag & Antwoord
Taaladviesdienst

● Een chopinnetje?

? Hoe vorm ik het verkleinwoord van Chopin in de zin Als een waar Chopin(ne)tje zat de peuter achter de vleugel?

! Chopintje is juist. Als we Chopinnetje schrijven, behandelen we het woord als pin - pinnetje en spin - spinnetje. Dat klopt niet met de uitspraak: we zeggen niet [sjopin], maar [sjopê], met de Franse neusklinker ê aan het einde (net zoals bassin, dat we uitspreken als [bassê]). Als een woord eindigt op een lange klinker, vormen we het verkleinwoord door -tje erachter te plaatsen. Chopintje is dus vergelijkbaar met trui - truitje en knie - knietje.

De naslagwerken geven geen enkele vergelijkbare verkleinvorm (als bassintje, bulletintje, dessintje of vaccintje). Het zijn blijkbaar weinig voorkomende vormen. Dat is niet zo vreemd: het gevaar dat ze voor uitspraakproblemen zorgen, is groot.

● Shaslik/sjasliek

? Bij een barbecue komen vaak spiesen met daaraan vlees, uien, enz. op het rooster terecht. Volgens het bordje in de vitrine van mijn slager heet dit gerecht shaslik. Van Dale vermeldt echter sjasliek. In het nieuwe Groene Boekje komt het woord niet voor. Wat is de juiste schrijfwijze?

! Sjaslik, sjasliek, sjasjlik, sjasjliek, schaschlik, shaslik, shasjliek - wie de verschillende woordenboeken en spellinggidsen naast elkaar legt, komt al deze spellingwijzen tegen, en misschien zijn er nog wel meer in omloop. Sjasliek hebben we via het Russisch (šašlyk) ontleend aan het Tataars (šišlik), een taal die in de voormalige Sovjet-Unie gesproken wordt (onder meer in de republiek Tatarstan, waar ongeveer de helft van de Tataren woont). Het Tataarse šiš betekent ‘braadspit’. Het vierdelige Woordenboek der Russische Taal (1984) vermeldt bij šašlyk: ‘een gerecht bestaande uit stukjes schapenvlees, zeldener rundvlees of varkensvlees, geroosterd boven het vuur aan een braadspit’.

Nicoline van der Sijs beschrijft in haar Leenwoordenboek dat in de voormalige Sovjet-Unie vele talen worden gesproken, waaruit sommige woorden in het Russisch zijn terechtgekomen. Sjasliek is een van de weinige woorden die vervolgens door andere talen uit het Russisch zijn overgenomen. Van der Sijs spelt sjasliek en voegt daaraan toe: ‘in het Russisch met eindklemtoon’. (Twee pagina's verder schrijft ze overigens sjasjliek. Deze schrijfwijze is eigenlijk de beste translitteratie; in het Russisch staat vóór en na de a hetzelfde teken, dat wij in het Nederlands vaak weergeven met sj.) Misschien hebben de samenstellers van De Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal vanwege de Russische eindklemtoon op de i een voorkeur voor sjasliek (met een lange ie), en noemen ze daarom sjaslik de ‘niet-erkende vorm van sjasliek’. Wij houden het ook op sjasliek.

● Een feestmaal aanrechten?

? In een uitnodiging las ik de volgende zin: ‘Daar laten wij een waar feestmaal aanrechten.’ Moet aanrechten hier niet aanrichten zijn?

! Nee, volgens de driedelige Van Dale (1992/1995) is aanrechten (‘(m.betr.t. een maaltijd) gereedmaken en opdienen’) hier de beste keus. Aanrichten noemt dit woordenboek in deze betekenis een germanisme, een vertaling uit het Duits (anrichten) die tegen het Nederlandse taaleigen ingaat. Dr. S. Theissen noteert in zijn boek over germanismen in het Nederlands bij een maaltijd aanrichten: ‘Volgens de meeste puristen is dit een germanisme (...). De verklaring is dat aanrichten, in tegenstelling tot in het Duits, in het Nederlands altijd een ongunstige betekenis heeft, zoals in een bloedbad aanrichten.’ Maar Theissen merkt ook op dat een maaltijd aanrichten ingeburgerd raakt (zijn boek dateert uit 1978). Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt in deel I uit 1882 bij aanrichten: ‘Eigenlijk hetzelfde woord als Aanrechten (...), uit Richten of Rechten, in orde brengen, gereed maken (...). De beide vormen, aanrechten en aanrichten, werden voorheen onverschillig door elkander gebezigd; later heeft het gebruik aan aanrichten uitsluitend een overdrachtelijken zin toegekend.’ Het onderscheid tussen het letterlijke aanrechten (‘gereedmaken en opdienen’) en het figuurlijke aanrichten (‘veroorzaken’, bijvoorbeeld in een bloedbad aanrichten) heeft dus niet altijd bestaan. Het WNT vermeldt trouwens ook dat velen een maaltijd aanrichten zeggen, maar raadt de taalgebruiker aan het betekenisverschil tussen aanrechten en aanrichten in acht te nemen. Deze raad is niet opgevolgd; de combinatie een feestmaal/maaltijd aanrichten is sterk ingeburgerd in het hedendaagse taalgebruik. Dat blijkt ook uit de woordenboeken, die alle (op de driedelige Van Dale na) een maaltijd aanrichten opnemen zonder de toevoeging ‘germanisme’. Een maaltijd aanrechten heeft - als het ooit al algemeen gebruikt is - vooral de laatste tientallen jaren terrein verloren, niet in de laatste plaats doordat veel jongere taalgebruikers het werkwoord aanrechten niet kennen. We zijn benieuwd of Van Dale de strenge toevoeging ‘germanisme’ bij een maaltijd aanrichten in zijn volgende druk zal handhaven. Wij keuren deze combinatie in elk geval niet af.

● Oud(-)papierhandel

? In het Groene Boekje staat oud-papierhandel. Dat klopt niet: volgens de nieuwe regels zou het oudpapierhandel moeten zijn. Heb ik gelijk?

! Ja. Na oud komt volgens de Leidraad alleen een streepje als oud ‘voormalig’ betekent, zoals in oud-burgemeester en oud-partijleider. In oudpapierhandel is van een dergelijke betekenis van oud natuurlijk geen sprake. Deze samenstelling valt onder de regel ‘Drieledige samenstellingen worden doorgaans aaneengeschreven’ (Leidraad, blz. 32). Oud-papierhandel is dus een foutje in de Woordenlijst, dat in elk geval ook nog in de zesde oplage voorkomt.