Onze Taal. Jaargang 65

Mag een zin met en of maar beginnen?
De praktijk van literaire schrijvers

Marcel Uljee - Leiden

Volgens strenge taalmeesters mag een zin nooit met en of maar beginnen. Zulke woorden heten tenslotte niet voor niets voegwoorden. Maar heeft zo'n regel niet eerder te maken met starheid dan met taalgevoeligheid? En is het niet beter een voorbeeld te nemen aan om hun stijl gewaardeerde literaire schrijvers?

In het oktobernummer van Onze Taal (1995) zegt tekstschrijver Guus Rombouts ‘zowat de enige Nederlander’ te zijn die de voegwoorden en en maar nooit aan het begin van een zin gebruikt. Daarvoor geeft hij twee argumenten: en en maar worden ‘niet voor niks’ voegwoorden genoemd, en ze schaden ‘de kracht van de zin’. In het decembernummer staat een reactie van onder anderen P.M. Nieuwenhuijsen. ‘De redenering van Rombouts’, zegt hij, ‘vormt een mooi voorbeeld van de normatieve strekking van traditionele taalbeschouwing. We kunnen allemaal, met de heer Rombouts, waarnemen dat tal van zinnen beginnen met en, maar, omdat, enzovoort.’

Omdat ik allesbehalve overtuigd ben door de argumenten van Guus Rombouts, wil ik nagaan of de bewering van de heer Nieuwenhuijsen steekhoudend is. Zijn er inderdaad veel zinnen die met en en maar beginnen? Om een antwoord op die vraag te krijgen, besloot ik de praktijk

•
Er is in het schrijfonderwijs een traditie ontstaan die leerlingen ongevoelig maakt voor taal.
•

van professionals bij uitstek te bekijken: literaire schrijvers. Laten bijvoorbeeld Hella S. Haasse en Adriaan van Dis hun zinnen met en of maar beginnen?

● Misleidende schrijfadviezen

De vraag die ik hier stel en de manier waarop ik een antwoord wil krijgen, ontleen ik aan het werk van Francis Christensen, een Amerikaanse onderzoeker en docent op het gebied van schrijfonderwijs. Christensen schreef in de jaren zestig en zeventig een aantal essays die na zijn dood zijn gebundeld in Notes Toward a New Rhetoric (Harper & Row, 1978). Met name in zijn eerste essays voert hij een felle aanval uit op de retorica- en grammaticahandboeken die hij en zijn collega's in het onderwijs gebruiken. Christensen meent dat in die handboeken regels worden gegeven die

[p. 228]

het veranderende taalgebruik negeren. Er is in het schrijfonderwijs zodoende een traditie ontstaan die leerlingen ongevoelig maakt voor taal, aldus Christensen. In enkele van zijn essays geeft hij een concreet voorbeeld van misleidende schrijfadviezen die afkomstig zijn uit deze traditie. Een van die adviezen luidt: begin een zin nooit met en of maar (in het Engels and en but).

Illustratie: Herman Schouwenburg

In 1963 publiceerde Christensen een essay waarin hij dit advies onder de loep neemt. Waarom, vraagt hij zich af, zouden docenten en leerlingen moeten afgaan op handboekschrijvers, die in wezen amateurs zijn, als het mogelijk is het goede voorbeeld te krijgen van professionele schrijvers die gewaardeerd worden om hun stijl? Om een objectief oordeel over de kwestie te kunnen vellen, probeerde Christensen dit goede voorbeeld te distilleren uit het werk van literaire schrijvers als Faulkner en Hemingway. Zijn methode is heel eenvoudig. Hij kiest tien boeken uit en telt hoeveel zinnen er van de eerste tweehonderd met een nevenschikkend voegwoord (zoals en en maar) beginnen. Het blijkt om gemiddeld negen van de tweehonderd zinnen te gaan. Met andere woorden: in de Engelstalige literatuur die Christensen bekeek, begint bijna een op de twintig zinnen met een nevenschikkend voegwoord.

● Objectieve uitspraak

Christensen maakt een belangrijk onderscheid tussen objectieve en subjectieve uitspraken over taal. De uitspraak van Guus Rombouts (en en maar als ‘startwoorden’ schaden de kracht van een zin) beschouw ik als een subjectieve uitspraak. Ik wil daar graag een objectieve uitspraak tegenover zetten. Daarom kies ik, in navolging van Christensen, voor het goede voorbeeld van literaire schrijvers. Zijn er veel zinnen van hedendaagse literaire schrijvers in het Nederlands die beginnen met en en maar?

Op zoek naar een antwoord pakte ik vier recente boeken uit mijn kast die in het algemeen hoog gewaardeerd worden: Blauwe maandagen van Arnon Grunberg (vierde druk), Indische duinen van Adriaan van Dis (zesde druk), Asbestemming van A.F.Th. van der Heijden (eerste druk) en Gesloten huis van Nicolaas Matsier (zevende druk). Toen ik tot de ontdekking kwam dat alle vier de boeken in 1994 verschenen waren, voegde ik er het Boekenweekgeschenk van dat jaar (Transit van Hella S. Haasse) aan toe, zodat ik het mooie aantal van vijf boeken had verzameld. In elk van de boeken bekeek ik de eerste tweehonderd zinnen. Daarbij negeerde ik zinnen waarvan het eerste woord deel uitmaakt van een citaat of dialoog, omdat ik vermoed dat het in dergelijke passages om een andere stijl gaat. In het fragment van tweehonderd zinnen telde ik het aantal zinnen dat met en of maar begint.

● Uitkomsten

In de tabel staat vermeld hoeveel zinnen in elk boek met en of maar beginnen. In totaal blijken het er 37 van de 1000 te zijn. Met andere woorden: van elke zevenentwintig zinnen begint er één met en of maar. Nieuwenhuijsen blijkt gelijk te hebben. Tal van zinnen beginnen met dit soort voegwoorden, zelfs in het werk van gewaardeerde literaire schrijvers. Er lijkt ook geen enkele reden te zijn om dat af te keuren. Sterker nog, er zijn goede redenen om het gebruik van dergelijke zinnen aan te raden.

Door hun zinnen met en of maar te beginnen, kunnen schrijvers de aandacht van hun lezers sturen. Een zin die begint met en voegt een extra pauze toe aan de tekst, waardoor de zin meer nadruk krijgt. Twee voorbeelden:

-	Ik ben uit Amsterdam komen aanrijden, per auto. En heb voor de laatste keer koers gezet naar het huis. (Matsier, blz. 9)
-	Ik kreeg de zenuwen van dat gehuil. En van die weeën van mijn zus. (Grunberg, blz. 13)

In een zin die begint met maar wordt een tegenstelling nog wat aangedikt.

-	Dit was een plechtig moment, Holland kwam hen welkom heten. Maar de mannen pakten zwijgend hun tassen op. Een groet kon er niet af. (Van Dis, blz. 11)
-	Hier, terug in eigen land, herkende ze de witte pictogrammen op donkerblauwe ondergrond, de heldergroene telefooncellen, de gele

[p. 229]

treinen, en ze verstond het geroezemoes. Maar dat bekende veroorzaakte juist een gevoel van vervreemding. (Haasse, blz. 7-8)

Voor al degenen die zich door de woorden van Rombouts hebben laten afschrikken, een geruststellend advies: een zin mag met en of maar beginnen. In sommige gevallen kan dat de kracht van een zin juist ten goede komen. Laat Rombouts maar de enige Nederlander blijven die zich daar niets van aantrekt.

Aantal zinnen (van de eerste 200) dat begint met en of maar
auteur/titel
Van Dis, Indische duinen	8	(4%)
G run berg, Blauwe maandagen	4	(2%)
Haasse, Transit	7	(3,5%)
Van der Heijden, Asbestemming	3	(1,5%)
Matsier, Gesloten huis	15	(7,5%)
totaal (van de 1000 zinnen):	37	(3,7%)