Onze Taal. Jaargang 65

[p. 224]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Ape(n)kool

? Volgens mij staat er een fout in het Groene Boekje. Ik vond namelijk boerenkool (met tussen-n) en apekool (zonder tussen-n). Ik denk dat het apenkool moet zijn. Heb ik gelijk?

! Nee, er is hier geen sprake van een fout. Boerenkool heeft een tussen-n gekregen omdat boer alleen een meervoud op -en heeft, en omdat de samenstelling boerenkool niet onder een van de uitzonderingscategorieën valt. Aap heeft ook alleen een meervoud op -en, maar apekool valt wél onder een uitzonderingscategorie. Uit het etymologisch woordenboek blijkt dat apekool mogelijk een vervorming is van het West-Vlaamse apekalle, dat een aanduiding was voor een minderwaardige vissoort. Apekool is dus niet opgebouwd uit aap en kool; het valt daarmee onder uitzondering 5 (‘een van de delen is niet (meer) herkenbaar als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis’). Maar ook als er hier wél sprake was van een samenstelling van aap en kool had de samenstelling onder een uitzonderingscategorie kunnen vallen: ‘het eerste deel is een dierennaam en het tweede deel een plantkundige aanduiding’. Over het algemeen is dan echter ook het geheel (de samenstelling) een plantkundige aanduiding (kattekruid, duiveboon, schapegras), en dat zou bij apekool niet het geval zijn.

De samenstellingen die op grond van uitzonderingsregel 5 (zie boven) en 4 (‘het eerste deel is een lichaamsdeel en het geheel is een versteende samenstelling’) geen tussen-n krijgen, blijken vaak de lastigste te zijn. Hiernaast staat een lijst van de belangrijkste samenstellingen die op grond van deze regels géén tussen-n krijgen.

apegapen(op - liggen)	flierefluiter	maretak	schollevaar
	geuzelambiek	marsepein	sikkepit(je)
apekool	hagedis	masteluin	snoezepoes
apelazerus (zich het - werken)	hartelap	nachtegaal	spillebeen
	hartelust (naar -)*	paarlemoer	spilleleen
		paddestoel	spillepoot
apezuur (zich het - werken)	havezate	papegaai	sporkeboom
	hazewind	paperassen	sporkehout
	hazewindhond	petekind	stedehouder
assepoes		petemoei	takkewijf
assepoester	heremiet	pezewever	tuttebel
assegaai	hunebed	pielepoot	ukkepuk
bakkebaard	kakebeen	pierebad*	wallebak
bakkeleien	kakenestje	pierement	wegedoorn
banderol	kattebelletje	pierewaaien	wielewaal
barrebiesjes	kazemat	pierewiet	wiggebeen
bietebauw	kinnebak	pikketanis	zenegroen
bilzekruid	kinnesinne	poppedeintje	zinnebeeld
bolleboos	klerelijer	postelein	zinnebeeldig
bonnefooi (op de -)	klerewijf	pruimedant	zottebollen
	klerezooi	rammenas	zotteklap
bruidegom	koddebeier	ravelijn
bullebak	koekeloeren	redekaveling	N.B. De
bullebijter*	koekepeer	rederijker	woorden gemarkeerd met een * krijgen in De Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal wel een tussen-n.
bullepees*	kokkerellen	robbedoes
burgemeester	krabbescheer*	rozemarijn
dageraad		ruggespraak
duimelot	kribbekat	schallebijter
duivekaters	krikkemik	scharrebier
elleboog	kruizemunt	scharrebijter
ellepijp	ledemaat	scharretong
elzevier	madelief	schattebout

● Toptien?

? In navolging van Van Dale (1992) schreef ik altijd top-tien, met een koppelteken. In het nieuwe Groene Boekje vind ik echter toptien. Nu ben ik best bereid dat streepje te schrappen, maar tot mijn verbazing geeft Van Dale in de nieuwe spelling (1995) nog steeds top-tien. Wat is nu de beste schrijfwijze?

! De verschillen tussen Van Dale en het nieuwe Groene Boekje zijn inderdaad soms verwarrend. Ze zijn ontstaan doordat de medewerkers van Van Dale aan de nieuwe versie van dit woordenboek werkten voordat zij de inhoud van de woordenlijst van het Groene Boekje hadden gezien. Zij kenden weliswaar de Leidraad, maar die bevat alleen een uitleg van de spellingregels.

Omdat het Groene Boekje nu eenmaal de enige officiële woordenlijst is, is vanaf 1 augustus 1996 toptien de officiële schrijfwijze van dit woord. Toch vinden wij de ‘oude’ spelling top-tien eigenlijk juister, omdat de schrijfwijze toptien suggereert dat de klemtoon op de eerste lettergreep ligt (net als bij tóphit en tópmodel). Maar we zeggen niet tóptien; zowel top als tien krijgt klemtoon. Het streepje in top-tien drukte deze gelijkwaardigheid goed uit.

Waarom is het dan toch toptien geworden? De meeste taalgebruikers hebben het streepje blijkbaar niet meer nodig. Wolters' Koenen (1992) vermeldt al topdrie. Blijkbaar zijn samenstellingen als tophonderd, toptien en topdrie zo ingeburgerd dat ze ook zonder streepje goed worden uitgesproken. Wij volgen daarom toch maar het Groene Boekje en schrijven toptien.

● Volgende klant

? Hoe noem je het balkje dat je bij de kassa van de supermarkt tussen je eigen boodschappen en die van de volgende klant legt?

! Voor dit voorwerp bestaat in het Nederlands voorzover wij weten geen woord. Op het balkje staat meestal de tekst ‘volgende klant a.u.b.’. Op grond daarvan voelen wij het meest voor volgendeklantbalkje. Maar ook voor de alternatieven volgendeklantstaafje en scheidingsbalkje/scheidingsstaafje is iets te zeggen. Misschien hebben de lezers een beter idee; we houden ons aanbevolen.

● Op/onder telefoonnummer

? Welk voorzetsel moet ik gebruiken in U kunt mij bereiken onder/op telefoonnummer...

! De naslagwerken helpen ons in dit geval niet; we kwamen deze combinatie (of een combinatie met bereikbaar) niet tegen. Op telefoonnummer... is vergelijkbaar met op dit adres, op die plaats en op dat tijdstip. Bij onder hoort de interpretatie ‘u vindt mij “onder” dit nummer’. De combinatie is dan vergelijkbaar met iets opgeven onder zeker nummer, volgens Van Dale ‘(eig.) het plaatsen op een lijst waarboven zeker nummer geplaatst is’.

Wij vinden de combinatie met op iets directer. Daarom hebben wij een (lichte) voorkeur voor U kunt mij bereiken op telefoonnummer...